4 452
Татар телендә сүз, предмет һәм төшенчә арасындагы мөнәсәбәтләр.
Сүз, предмет һәм төшенчә. Ни өчен без шулай атыйбыз? Сөйләшкәндә без сүзләр белән сөйләшәбез, аларны кулланабыз. Шуңа күрә сүз ул – тел берәмлеге. Сүзгә без мәгънә салабыз, ул төшенчә белдерә. Грамматистлар һәм галимнәр аларны теге яки бу төркемнәргә бүлеп карыйлар. Ләкин һәр сүз артында нинди дә булса аңлатма, мәгънә ята. Әгәр дә сүзләр мәгънәгә ия түгел икән, димәк без аны чын сүз, сөйләмдә куллану берәмлеге дип файдалана да алмыйбыз. Шуңа күрә сүзләр сөйләм калыбында төрле-төрле үзенчәлекләргә ия булалар.
Без, мәсәлән, “тиен” дибез. Һәр кеше күңеленә якын булган төшенчәне яки предметны күз алдына китерә: тиен ул – җәнлек, урманда яши, бер агачтан икенче агачка сикерә. Ләкин “тиен” дигән сүз сөйләм телендә акча берәмлеге функциясен дә башкара. Чөнки вак акчаларны без тиен дибез. “Миңа сумнар түгел, тиеннәр генә бир,” – дигән төшенчәне дә әйтә алабыз. Әмма элегрәк әлеге “тиен” дигән төшенчә тиеннең (ягъни җәнлекнең) тиресен дә аңлаткан. Шуның нигездә элегрәк түләү, сату-ау, сәүдә вакытында аның белән исәп-хисап та алып барылган. Төшенчәләр бер үк сүз белән аңлатылырга мөмкин. Ягъни бер үк төшенчәне берничә сүз күрсәтә ала. Мәсәлән, без кеше дибез. Әмма әдәби телдә, язма телдә адәм дигән сүзне күрергә мөмкин, мәкальләрдә инсан дигән сүз дә очрый. Ләкин кеше дигән төшенчә, әлбәттә, күбрәк кулланыла.
Шул ук вакытта төшенчә белдергәндә, без бер үк тел берәмлегендә булган, бер үк телгә караган формаларны да күрсәтә алабыз. Бер үк әйбер, әмма төрлечә аңлатыла. Мәсәлән, җиһан, галәм, Җир йөзе дибез. Бу – төшенчә, ләкин шул ук вакытта һәрберсе – аерым сүз. Шуңа күрә төшенчә сүзгә бәйле булмый. Һәр сүз теге яки бу телдә барлыкка килә. Сүз булсын өчен әлеге телдә сөйләшүче кешеләр бу сүзләрне аңларга тиеш булалар һәм, әлбәттә, аның артында нинди мәгънә булуны исләрендә калдырырга тиеш. Әгәр дә кешегә без үзебезчә сүз дип аңлаткан хәрефләр җыелмасын башкалар аңламый икән, без аны тулы хокуклы сүз дип атый алмыйбыз.
Сүз ул төрле авазлар җыелмасыннан тора (безнең очракта татар телендә кулланыла торган авазлар җыелмасыннан торырга тиеш). Һәр сүз предмет, яки аның билгеле-бер өлешен, чынбарлыктагы күренешне, теге яки бу предметка, кешегә, затка нисбәтле өлешләрне белдерергә тиеш. Шул очракта гына алар сөйләмдә актив кулланылышка керә.
Ни өчен шулай атыйбыз дибез? Бер үк сүз бер үк халыкта, бер үк җирлектә дә төрлечә аталырга мөмкин. Әмма бу сүз әлеге халык, әлеге кешеләр төркеменә аңлаешлы булсын өчен һәр мәгънәне, һәр төшенчәне барлык кешеләр дә аңларга тиеш. Мәсәлән, татар теленең әдәби сүзләреннән язучылар, мәктәпләрдә укытучылар әлеге сүзләрне укучыларга өйрәтәләр, без дә, гомумән алганда, шул сүзләрне кулланып сөйләшәбез. Һәр җирдә шул мәгънәне белдерә торган диалекталь, урынчалыкта кулланыла торган сүзләр дә бар. Бу сүзләрне әлеге урынчалык кешеләре яисә шушы урынчалык һәм аның сөйләме белән кызыксына торган галимнәр генә белә. Диалекталь сүзләрне бар кеше дә аңламаганлыктан, без аларны тулы хокуклы, һәркемгә аңлаешлы сүзләр дип атый алмыйбыз. Бу исә предметнең сүзгә карата нисбәтен белдерә. Сүз булсын өчен мәгънә аңлашылырга тиеш. Аңлашылмаган сүзләр белән сөйләү әңгәмәдәшкә кызыклы түгел. Аны аңлап булмый, фикеребезне сүзләр белән әйтсәк, белдерсәк тә, аңлаучы булмаганлыктан, нәтиҗәсе күренми. Шуңа күрә һәр сүз үз мөхитендә яши, үзенең тышчасы була, ягъни авазлар җыелмасыннан тора, предметны белдерүгә карата аның үз нисбәте күренә.
Слово, предмет и понятие. Почему мы так называем? В речи мы говорим словами, используем их. Поэтому слово – единица языка. Мы вкладываем смысл в слово, оно имеет значение. Грамматисты и ученые изучают их, разделяя на те или иные группы. Но за каждым словом есть какое-либо пояснение, значение. Если слова не обладают значением, значит, мы не можем их употреблять как настоящее слово, как единица речи. Поэтому в речи слова обладают разными особенностями.
Например, мы говорим «тиен». Каждый человек представляет предмет или понятие, которое близко его душе. Тиен (белка) — зверёк, который живет в лесу и прыгает из одного дерева в другое. Но слово «тиен» в речи еще выполняет функцию единицы денег. Так как копейки мы называем «тиен». Так же мы можем сказать: «Дай мне копейки, а не рубли». Но раньше, понятие «тиен» обозначало шкуру белки. В связи с этим, раньше, во времена платежей, купли-продажи, торговли, счёт велся им.
Понятия могут объясняться одним и тем же словом. Например, мы говорим человек. Но в литературном языке и письменной речи можно увидеть слово «әдәм», а в поговорках встречается слово «инсан». Но понятие «кеше» (человек) встречается чаще.
В то же время, при обозначении понятия, мы можем увидеть формы, которые являются одной и той же единицей языка и относятся к одному и тому же языку. Одно и то же, но объясняется по-разному. Например, җиһан, галәм, Җир йөзе – вселенная, космос. Это – понятия, но в тоже время каждый из них является отдельным словом. Поэтому, понятие не связано со словом. Каждое слово появляется в том или ином языке. Чтобы это было словом, люди, разговаривающие на данном языке, должны понимать это слово и запомнить за этим словом какое-либо значение. Если другие люди не могут понять совокупность звуков, которое мы предлагаем человеку как слово, то мы его не можем назвать полноправным словом.
Слово состоит из совокупности звуков (в нашем случае, должно состоять из звуков, которые употребляются в татарском языке). Каждое слово должно обозначать предмет или определенную его часть, явление действительности, части, относящиеся к этому предмету, человеку или лицу.
Почему так называем? Одно и то же слово, в одном и том же языке и местности, может называться по-разному. Но для того, чтобы слово было понятно этому народу, этой группе людей, люди должны понимать каждое значение, каждое понятие. Например, писатели, учителя, при обучении учеников и даже мы, пользуемся литературными словами татарского языка. Но в каждой местности есть диалектальные слова, которые имеют тот же смысл. Эти слова могут понять лишь люди этой местности, либо ученые, интересующиеся этой местностью и ее речью. Из-за того, что диалектальные слова не всем понятны, мы не можем их назвать полноправными, общепонятными словами. Это обозначает отношение предмета к слову. Для того чтобы быть словом, значение должно быть понятно. Общение непонятными словами неинтересно собеседнику. Его невозможно понять. Даже если мы говорим, обозначаем свои мысли словами, из-за того, что нет понимающих, не будет итогов. Поэтому каждое слово живет в своей среде. У него есть своя оболочка, то есть состоит из совокупности звуков и видно его отношение к обозначению предмета.
