4 347
Үзаң концепциясен ничек аңлыйлар, үзен «татар» дип ни өчен саныйлар?
Без, этносоциологларны, беренче чиратта, әлеге этник хисләр һәм хәзерге татарларның этник тәңгәллегенең актуальлеге кызыксындыра. Без төрле методлар белән эш итәбез, беренче чиратта ул этносоциологик сораштыту. Без дәүләтебезнең төрле почмакларында яшәүче меңләгән татарларда сораштыру уздырабыз. Һәм безнең сораштыруларыбыз нәтиҗәсендә, 85% татарлар үзләренең татар милләтеннән булуларын беркайчан да онытмыйбыз диләр. Ягъни хәзерге тикшеренүләр татарлар өчен аларның этник тәңгәллеге актуальләшүен күрсәтә. Алар өчен үзләрен татар булып тою мөһим. Без тикшергән тагын бер аспект – татарларның үзләрен ник татар булып тоюында һәм бу татарлык нидә чагыла. Безнең эшебезнең нәтиҗәләре күрсәткәнчә, этник тәңгәллекнең төп компоненты булып тел тора. Һәм бу компонент республикада һәм шулай ук Россия Федерациясенең төрле төбәкләрендә яшәүче татарлар өчен үзенең актуальлеген югалтмый. Мәсәлән, Көнбатыш Себердә эшләгән чакта, без әлеге регионның 90% халкы үзенең татар икәнен онытмаганын белдек. Этник хисләрнең бик зур актуальлеге Кырым татарлары арасында күзәтелә. Шулай ук этник хисләрнең югарылыгы татар яшьләре өчен, гомумән, Татарстан Республикасында яшәүче татарлар өчен хас.
Этник тәңгәллекнең икенче мөһим компоненты- килеп чыгыш. Соңгы елларда тарихи тамырларга карата булган кызыксыну арта. Бик күп кешеләр безгә үзләрен татар булып тоюлары турында әйтәләр. Чөнки аларның бабалары татар булган , алар татар гаиләләрендә туганнар . Шунлыктан бүгенге көндә өлкә тикшеренүләре үсеш ала.Төрле җыеннар, бәйрәмнәр үткәрелә, алар янында нинди дә булса регион яки авыл халкы берләшә. Без төрле виртуаль һәм чын проектларда татарларның килеп чыгышы соравын күрәбез. Татарлар тарихы белән бәйле төрле видео, китап продукцияләрәренә сорау арта. Безнең тарих институты төшергән төрле роликлар бик зур популярлык казаналар . Аларны бик күп кеше карый һәм алар караучылардан бик күп комментарияләр һәм җаваплар алалар.
Бик зур кызыксынуны тагын дин җәлеп итә. Чыннан да, бүген татарлар өчен ислам бик мөһим, ул үсешнең төрле этапларында мөһим була.Соңгы елларда бу компонент бик нык актуальләште, чөнки традицияләр, традицион ислам белән бәйле бик күп сораулар туа. Бу карашлар һәм сораулар, әлбәттә, актуаль һәм бу татарларда ислам традицияләрен өйрәнүгә кызыксыну барлыкка китерә.
Татарлыкны тәэмин итеп торган тагын бер компонент- мәдәният. Әлбәттә, без барыбыз да хәзер бер төрле йортларда торабыз һәм бер төрле кием киябез. Шулай да традицион татар мәдәнияте бик зур роль уйный һәм этник тәңгәллекне сиземләүдә мөһим компонент булып тора. Ул күбрәк символик роль уйный, хәзер яшь татарлар өчен традицион киемнең аерым бер элементлары кызыклы. Мәсәлән, дизайнда татарларның нинди дә булса традицион торак элементларын куллану. Ягъни бүген татар этнографиясенең аерым фрагментлары зур уңыш казана.
Һәм, ниһаять, тишкеренү эшебез вакытында без хәзерге татарларның характерын, менталитетын ачабыз. Бүгенге көндә бик күпләр татарларның аерым тотышы, аерым характеры, татарларның яңа технологияләрне үзләштерүгә һәм тагын бик күпкә булган омтлышы 19 гасырда, 20 гасыр башындагылар заманыннан сакланып калга һәм бу татарларны башкалардан аерып тора. Ягъни элеге копмонентлар татарлыкны тәэмин итеп тора. Ләкин нигездә алар нидидер символик харктерда . Мәсәлән, 2010 телда узган Бөтенруссия халкын язуда безнең илебезгең Европа ягында урнашкан татарларның һәр өченчесе үзен татар телен белә дип саный һәм аны үзеңнеке итеп танымау татарларның этник хисләрен оныту белән бәйле. Шулай да тел бик мөһим компонент, ул аның үзенчәлекле булуын ассызыклый. Татарстан Республинкасының икъдисат, мәдәният, спорт, туризм өлкәсендәге әэшчәлнеге этник хисләрне ныгыта. Шуңа күрә Россияда һәм аның чикләрендә яшәгән татарлар өчен республика – этник хисләр һәм этник үзаң бирүче символик территория.
Этник тәңгәллекнең тагын бер халәте , аның толерантлык дәрәҗәсен күрсәтә. Ягъни социологиядә һарвакыт этник хиснең башка милләтләрнекабул итүенә йогынты ясый. Безнең тикшеренүләр татарларда толерантлылык бик югары булуын күрсәтәләр. Татарларның 90% башка милләтләр беләнт аралашырга, эшләргә риза. Якынча 60-70% үзләренең киләчәк ирләре һәм хатыннары булып башка милләт кешеләрен күрергә риза. Ягъни татарлар бик ачык, толерантлы һәм этник тәңгәлләштерү өчен әйбәт үрнәк.
Татарларның дисперслы урнашкан халык икәнен истә тотырга, этник тәңгәллекне саклап калган вакытта, бу бик мөһим. Һәм соңгы елларда без интернетта үткәрелгән бик күп кызыклы процесслар күрә алабыз. Бик күп санда милли төркемнәрнең төзелүе күзәтелә. Мәсәлән, Вконтакте социаль челтәрендә 6000 татар группасы табыла. Нигездә бу 17-35 яшьтәге кешеләр, алар нинди дә булса татар темасына сөйләшүләр алып барганда берләшәләр. Татар мәдәнияте, татар юморы, татар музыкасы, икъдисаты темалары кызыксыну уята.Ягъни татар яшьләренә кызык булган барлык әйберләр. Һәм милли, татар интернетының үсеше белән, без Россиядәге бик күп халыкларны уздырабыз. Һәм бу татарларның этник хисләрен чагылдыруның кирәклеген исбатлый.
Тагын бер кызыклы процесс яшьләрнең активлыгы белән бәйле. Бүгенге көндә бу проектлар яшьләрне бик нык җәлеп итә. Нигездә, бу проектлар татар телен саклау белән бәйле, тик шулай да бу – активлык баскычына беренче адым, алар соңрак ниндидер формалар барлыкка китерәләр. Шуда күрә татарларда тарих, мәдәниятне белүгә ихтыяҗ зур һәм җәмгыять организацияләре әлеге ихтыяҗларга әкренләп күз сала башлый.
Ләкин этник тәңгәллек татарларда символик характер ала. Ягъни мин бүген татар телендә кешеләрнең сөйләшүе әзәйгәне турында сөйләдем. Кызганычка каршы, әлеге тенденция Россиядә үсәчәк кенә. 1990-2000 елларда татарлар мәчеткә бик еш йөрмәгәннәр, ягъни бездә киңрәк итеп әйткәндә, ислам культурасының үзенчәлекле бирелеше. Без традицион культураны бик кулланмыйбыз, аларның аерым элементларын көнкүрешкә кертү бар. Тик шулай да, чит территориядә яши торган татарлар белән сөйләшсәк, алар үзләренең татар икәннәрен беркайчан да онытмыйбыз дип җавап бирәләр һәм безгә үзебезнең татар булуыбызны тою, сизү кирэк диләр.Объектив булсак, кайбер процесслар ассимиляцион рәвештә баралар: кайбер татарлар үзләренең милли тәңгәллеген югалталар, тик менә Татарстан Республикасында бик кызыклы тенденция бара. Катнаш гаиләләрдәге балалар, рус-татар гаиләләрендә балалар үзләрен татар дип күбрәк таный башладылар.Татар телен рус теле белән берлектә куллана башладылар. Ягъни әлеге катнаш гаиләләр хисабына ниндидер үсеш тенденциясе бар.Татар тәңгәллеге татар зыялылары, югары мәдәният кешеләренә, яшь буын хисабына татар телен һәм мәдәниятен саклауга йөз тота.
Татарларның этник тәңгәллеге турында әйтергә теләгән тагын бер кызык әйбер , аның 25 ел буена гомумроссия тәңгәллеге белән бер рәттә булуы .Ягъни татарлар арасында үзләрен руссияле дип танучылар саны арта.Һәм бу бик әйбәт күрсәткеч: Россия хакимияте Россия җәмгыятенең интеграциясенә һәм гомумруссия тәңгәллеге оештыруга нигезләнгән. Татарстанда яшәүче татарларның 60-70%үзен руссияле итеп саный .Ләкин бу Россия тәңгәллеге региональ тәңгәллек белән янәшә яши, татарлар үзләренең этник хисләрен онытмыйлар.Алар үзләрен руссияле дип атыйлар, ләкин шул ук вакытта үзләрен Татарстанда яшәүчеләр буларак тоялар.Һәм менә бу Россия этник региональ тәңгәллеге Татарстанда һәм читтә яшәүче татарларның шундый үзенчәлеге.
Тагын этник тәңгәллекнең күпмегә позитив булуы, аның күпме алар өчен уйнавы, чыннан да позитив характер тотуы мөһим. Кызганычка каршы, этник тәңгәллек Кырым татарларында әлегә шундый яралы төсмердә. Бу депортация, Кырымга кайтарылу белән бәйле. Һәм кызганычка каршы, карт буын арасында шундый этник тәңгәллек күренә. Шул ук вакытта яшь Кырым татарлары үзләренең конструктив диалогка, кырым-татар этник тәңәллеген барлыкка китерергә, аның өстендә эшләргә һәм сакларга әзер булулары турында әйтәләр. Ягъни ул әлегә ниндидер этник үсештә тора. Татарстан Республикасы татарларына килгәндә, без инде бу этапны уздык. Бу 80-90 еллар башы аралыгында була. Безнең яралы этник тәңгәллек рәткә килгән вакытта бик актуальләштерелгән була һәм ниндидер интолерант җайланма йөрткән. Татарларның кайбер бик радикаль рухландырылган өлеше башка милләтләргә караганда негатив җайланмалар чагылдырганнар. Ләкин бу этап инде үтте һәм бүгенге Татарстан Республикасының татарларының этник тәңгәллеге позитив рухта, күп эшләү , тырышу, республика, гомумән, илең өчен барлыкка китерү теләгенә нигезләнгән.
Нас, этносоциологов, интересует прежде всего насколько актуальны эти этнические чувства и этническая идентичность современных татар. Мы работаем самыми разными методами: прежде всего методом этносоциологических опросов. Опрашиваем огромное количество людей сотни, иногда тысячи татар, живущих в разных регионах нашей страны. И результаты наших исследований показывает, что около 85% татар говорят о том, что они никогда не забывают о том, что они принадлежат татарскому народу. То сеть, современные исследования показывают, что для татар очень актуализированы их этническая идентичность. Для них очень важно принадлежать и ощущать себя представителями татарского народа. Еще один аспект, который мы исследуем на наших работах – это вопрос о том, почему татары ощущают себя татарами, почему на чем основывается их «татарскость». Наши результаты, результаты нашей работы показывают, что главным компонентом этнической идентификации для татар выступает прежде всего язык. И этот компонент не теряет свою актуальность для татар, живущих как в республике, так и в других регионах Российской Федерации. Например, работая в Западной Сибири, мы обнаружили что около 90% татар этого региона говорят о том, что они никогда не забывают о том, что они являются татарами. Очень высокая актуальность этнических чувств наблюдается среди крымских татар. Очень высокие этнические чувства характерны и для татарской молодежи, для татар в целом живущих в республике Татарстан.
Второй очень важный компонент этнической идентичности татар, это происхождение. В последние годы наблюдается очень высокий рост значимости интереса татар к своим историческим корням. Все больше число людей говорят нам о том, что они ощущают себя татарами, потому что их предки были татарами, потому что они родились в татарских семьях, и поэтому сегодня очень активно развивается различные краеведческие исследования. Проводятся разные джиены, проводятся какие-то другие праздники, вокруг которых объединяются жители того или иного региона, той или иной деревни. Мы наблюдаем как в разных проектах виртуальных, реальных сейчас поднимается вопросы происхождения татар. Очень востребованным становится различные видео продукции, книжные продукции, связанные с историей татар. Например, очень активной большой популярностью пользуются ролики, которые создаются, например, нашими институтами, институтами историей. Их довольно активно те ролики начинают просматривать и эти вот ролики вызывают очень большие комментарии у людей, очень большой отклик у людей.
Еще большой очень интерес вызывает такой компонент, как религия. Действительно, сегодня для татар очень важен ислам, и он всегда очень важен, в любых этапах его исторического развития. В последние годы этот компонент очень актуализировался связи с тем, что становится очень много, возникает очень много вопросов связанные с традициями, с традиционным исламом у татар. Это течение, эти взгляды, эти вопросы сейчас, конечно, очень тоже актуальны, и молодых татар возникает очень большой интерес к изучению традиции ислама у татар.
Еще один компонент этнической идентичности, который поддерживает татарскость — это культура. Надо сказать, конечно, сейчас все мы с вами живем в одинаковых домах, носим все одинаковую одежду. Тем не менее, традиционная татарская культура она все-таки играет тоже очень важную роль, является важным компонентом для ощущения этнической идентичности у татар. И она играет, скорее, символическую роль, для молодых татар сегодня очень актуальным становится отношения каких-то отдельных элементов традиционной одежды, например, использование в дизайне каких-то элементов традиционного жилища татар. То есть сегодня очень активно используются какие-то отдельные фрагменты традиционной этнографии, татарской этнографии.
Ну и наконец, в ходе нашего исследования мы выявляем такой важный признак для современных татар, это как черты характера, ментальность. Сегодня многие говорят о том, что татары обладают особым поведением, особым характером, подчеркивает устремленность татар к освоению новых технологий, к инновациям, устремленность к предпринимательскому делу, все то, что у татар существовало в 19, в начале 20 века все это сохранилось до сих пор и это отличает татар от других народов.
То есть вот эти основные компоненты они сегодня поддерживают татарскость. Но в основном они, конечно, носят такой чисто символический характер, например, если проанализировать материалы Всероссийской переписи населении в 2010 года, татары, живущие в европейской части нашей страны, лишь каждый третьей среди них говорит о том, что он владеет татарским языком, и примерно столько же говорят о том, что татарский язык считают родным. То есть, тем не менее, язык не владение татарским языком, не признание его родным свидетельствует, что татары забывают о своих этнических чувствах. То есть они тем не менее считают язык очень важным компонентом, который подчеркивает их особость, их отличительность. Успехи Республики Татарстана в сфере экономики, политике, культуре, в спорте, в туризме все это, конечно, очень сильно подпитывает этнические чувства татар. Поэтому вот Республика сегодня для всех татар, живущих как в России, так и за ее пределами это, конечно, символическая такая территория, которая подпитывает, повторюсь, вот их этнические чувства, этническое самосознание.
Еще очень важный показатель состояния этнической идентичности, это уровень ее толерантности. То есть в социологии всегда обязательно исследует то, каким образом этнические чувства влияют на восприятие людей других национальностей, представителей других национальности. И наши исследования показывают, что татары, вот у татар на ряду у всех высокий актуализированный этнической идентичностью наблюдается очень высокий уровень толерантности. Около 90% татар готовы работать, дружить с представителями других национальностей. Примерно 60-70% готовы видеть человека другого национальности в качестве собственного супруга, супруги или супруга, супруги своих детей. То есть татары очень открыты, очень толерантны и это очень важный хороший показатель состояния их этнической идентичности.
Надо понимать, что татары являются дисперсно-расселенным народом, поэтому очень важно при сохранении этнической идентичности учитывать и взаимодействие различных территориальных групп татар. И надо сказать, что в последние годы мы наблюдаем очень интересные процессы, которые происходят в интернете. Наблюдается формирование огромного количества групп, образованных по национальному признаку, например, в социальной сети «Вконтакте» мы обнаружили около 6000 татарских групп, так называемых татарских групп, в основном это молодежь от 17 до 35 лет, которые объединяются вокруг обсуждения каких-то татарских тем. Обсуждается проблема татарской культуры, обсуждается татарский юмор, татарская музыка, политика, экономика. Все, что в общем-то интересно современной татарской молодежи. И надо сказать, что по степени развитости татарского интернета, национального, своего собственного интернета, татары опережают очень много народов России. И это тоже свидетельствует о высокой потребности татар выражении своих этнических чувств.
Еще очень интересный процесс вообще связанный с активностью татарских обществ, сегодня в этот процесс активно увлекается молодежь, которая организует и инсценирует самые разные проекты. В основном эти проекты пока связаны с поддержанием татарского языка, но тем не менее на взгляд это как-бы первая ступень вот такой татарской общественной активности, о которой потом перерастет какие-то новые форм. Потому что высокая очень потребность у татар в знании истории, культуры, традиции, не только в сохранение татарского языка и общественные организации постепенно начинают отвлекаться и на эти общественные потребности.
Но этническая идентичность все больше и больше у татар приобретает такое символическое выражение. То есть я сегодня говорила о том, что все меньше и меньше количество татар говорит на татарском языке. К сожалению, это тенденция в России наверно будет только усиливаться. Татары традиционно, вернее и в 90 и 2000 годах не являлись активными посетителями мечетей, все таки ислам у татар носил какой-то внутрисемейный характер, то есть у нас, в некотором смысле, особое проявление культуры ислама. Мы не очень активно используем традиционную культуру, хотя есть элементы внедрения в повседневную жизнь, но тем не менее когда мы разговариваем с татарами живущими в разных регионах, они говорят о том, что мы никогда не забываем о том, что мы татары и нам очень важно ощущать себя представителями татарской национальности. Хотя, конечно, быть объективным, некоторые процессы ассимиляционной происходят, некоторая часть татар теряет свою этническую идентичность, но, например, в Республики Татарстан очень интересная тенденция происходит, дети из национально-смешенных семей, татаро-русских семей, более активно стали переключаться на татарскую идентичность, все чаще стали называть себя татарами. Более активно стали использовать татарский язык на ровне с русским языком. То есть, все таки есть некоторая тенденция к усилению вот этой татарской идентичности, за счет выходцев из национально-смешенных семей, но и на наш взгляд более активно татарская идентичность будет сохранятся пополнятся за счет представителей татарской интеллигенции, за счет представителей ее высокой культуры, за счет молодежного поколения, который, вот повторюсь, инициирует те самые общественные разные инициативы, всячески стремится, устремляется к поддержанию татарского языка и культуры, в целом, татарской идентичности.
Что еще очень важно сказать про этническую идентичность татар, что она на протяжении последних 25лет очень активно выстраивалась на ровне с общероссийской идентичностью, то есть, мы наблюдаем, что татары все больше и больше число людей среди татар начинают себя ощущать россиянами. И это очень хороший показатель, потому что российское руководство, российская власть настроена на интеграцию российского общества, на формирование общероссийской идентичности, и мы должны чувствовать себя гражданами одной большой страны. Поэтому, сегодня примерно 60-70% жителей Татарстана среди татар говорят о том, что они ощущают Российскую идентичность, ощущают себя россиянами. Но вот эта российская идентичность у них существует наряду с региональной идентичностью, то есть, татары не забывают о своих этнических чувствах. Говорят, о том, что они россияне, но в то же время ощущают себя жителями Татарстана, жителям республики Татарстан. Вот это вот сопряжение российской этнической региональной идентичности эта такая вот особенность у татар, живущих в Татарстане, да и за пределами тоже.
Еще очень важно, насколько позитивна этническая идентичность людей, насколько она для них играет, вот действительно носит ли она позитивный характер. Но надо сказать, что у крымских татар, к сожалению, пока она носит такой травмированный характер этническая идентичность, это связана с депортацией, с возвращением в Крым. И, к сожалению, пока особенно среди старшего поколения наблюдается вот такая этническая идентичность. Но в то же время мы наблюдали как молодые крымские татары говорили нам о том, что они готовы на конструированный диалог, они готовы работать, созидать и сохранять крымско-татарскую этническую идентичность. То есть, она у них пока находится вот в таком в своем некотором этническом развитии. Что касается татар Республики Татарстан, тут мы уже прошли такой этап. Это был период 80х начало 90 годов. Когда наша травмированная этническая идентичность она восстанавливалась, она была очень актуализирована, носила даже, в некотором смысле, интолерантную установку. Некоторая часть татар, особенно радикально настроенные, тогда выражали какие-то негативные установки по отношению к представителям других национальностей. Но этот этап прошел и сегодня этническая идентичность татар в республике Татарстан основана на позитивных чувствах, на желании много работать, много трудится, созидать во имя своей республики, во имя страны в целом.
