3 571
Татар халык биюе авылда үсү рәвеше, бу процесска тәэсир иткән күренешләр.
Төрки халыкларда бию бик алга киткән. Алыйк Кавказны, анда кечкенәдән үк бии башлайлар. Урта Азиядә дә бию бик алга киткән. Татар биюе дә, әлбәттә, бик матур, әмма Татарстанның геграфик урнашуына бәйле, андый зур үсеш алмаган. Халык биергә яраткан, әлбәттә, тик бездә купчелек вакыт кыш булганлыктан, биюләр кечкенә биналарда узган. Җәйгә килгәндә, җәй өч ай була. Татарларга эшләү сәләте, игенчелек, терлекчелек һәм башка эшләр хас, ягъни аларның буш вакыты булмаган. Авыл яшьләренең күңел ачуның ике булган. Елның җылы вакыты булганда авыл кырыйларына җыелышып биегәннәр, җырлаганнар. Икенчесе, кемнең дә булса өендә җыелганнар. Ул ешрак нинди дә булса мунча яки сарайда булган. Урын аз булган, шуңа күрә без, бигрәк тә хатын-кызлар биюендә вак адымнар күзәтә алабыз. Ир-егетләр биюендә алар, әлбәттә, киңрәк, хаттә шундый әйтем бар, егет кулларын нык тотмаса, аңа канатың сынган каз дип әйтәләр. Димәк, монда фольклор чаралар узган территорияга игътибар бирелгән. Ачык һавада узган җыелуларга килгәндә, язу чыганакларында узәктә “Җомга” бирелә. “Җомга” җиде атна рәттән үткәрелгән. Шуны әйтергә кирәк, кызларга килгәндә, анда бары тик ярлырак катлам кызлары гына катнаша алган. Ягъни бай кызының катнашу хокукы булмаган, ул читтән карап тора гына алган. Ә менә аның абыйсы теләсә кайсы вакытта һәм теләсә кайсы кызны кулыннан алып чыгып, бии башлаган, бу чарада катнаша алган. Татар җыены турында искәртмәләрне без Карл Фукс китабыннан укый алабыз. Ул, риваятләргә таянып, бер бай һәм аның берничә кызы булган, һәм аңа аларны кияүгә бирергә кирәк булган дип яза. Тик Ислам культы көчле булу сәбәпле кызлар өйләреннән беркайда да чыкмаган. Шуңа күрә ул җәй көне бар кешене җыеп, ачык һавада мәҗлес уздыра. Шунда аның кызлары яшь егетләр белән танышып унышлы гына кияүгә чыгалар. Шуннан соң башка зыялы байлар да мәҗлесләренә яшь егетләрне чакыра башлаганнар.
“Аулак өй” дип кыз өендә уза торган яшьләр җыенын әйтәләр һәм ул, ин мөһиме, аның әти-әнисе өйдә булмаганда уздырылган. Анда җыр-биюләр булган. Бу җыелуларның төп максаты булып танышып гаилә кору тора. Беренчел татар биюләре музыка уен коралларыннан башка тавышлы җырлау булган, алга таба кубыз белән курай кушылган, а инде 19нчы гасырда пентатоникага нигезләнгән татар музыкасы скрипка, мандолина, гармун кебек кораллар белән баетыла.Авыл биюләренең жанрларына килгәндә, нигездә дәртле жанрлар булган. Татар биюе ярышу биюе булган, ягъни кызлар үзләрен күрсәткәннәр, шулай ук егетләр дә бию сәнгатендә ярышканнар. Ялгыз бию киң таралган. Хатын-кызларның ялгыз биюе зур булмаган аяк хәрәкәтләреннән тора. Бу яшьләрнең катнаша торган кичке төркем, кичке җыелулары булганлыктан, бию хәрәкәтләре профессиональ төшенчәдә тар булган.
Татар биюенең ирланд биюе белән купмедер охшашлыгы бар. Ирландияләлеләргә биергә, тәрәзәләргә чаршау эләргә тыелган. Шуңы күрә “ривердэнс” барлыкка килгән, без аяк бию дип беләбез аны. Ягъни ирландиялеләр булмә буенча хәрәкәтләнгәннәр, гади йөрү кебек сизелә, тик чынлыкта биегәннәр. Миңа калса, татарларның моның белән ниндидер охшашлык бар, чөнки татар биюендә зур урынны “дробное выстукивание”, аяк хәрәкәләре тота. Идел буе халкының хореография лексикасында, татар биюен аерым алганда, ат чабуына охшатылган хәрәкәтләр, “ритмическая дробь”, һәм нәтиҗәдә, борынгы заманнан безгә “тыпырдау” дигән аяк хәрәтләре килеп җитә, шул “дробное выстукивание”.
Алга таба Ислам культы йогынты ясаган. Һәм менә “кулдан тотканнармы икән, юкмы” шуның буенча сорау булган иде. Фольклор биюләрен алсак, аларның күпчелегендә нигездә “түгәрәк уен” тора, ягъни “эйлән-бәйлән”. Әлбәттә, әйлән-бәйләндә куллардан тотышканнар, тик барыбер, татарлар мөселман булганлыктан, теге яки бу әйбернең сирәклеген авылларда фольклор үсешенең дәрәҗәсенә карап билгеләп була.
Ягъни бу авылда фольклор җыр-биюләре яхшы дәрәҗәдә булса, ул рөхсәт ителгән. Шулай да, ачык биергә һәм җырларга ярамаса дип карасак, барсы да ябык мәйданнарда уздырылган, шуңа күрә якын-тирә авылларның фольклоры аерылып торган, бер-берсенә охшамаган. Бию тыелган , җырлау тыелган дип карасак, кубрәк барыбер теге яки бу авылның дингә ышану коченә бәйле булган.
У тюркских народов очень развит танец. Возьмем Кавказ, там танцуют все с пеленок. В средней Азии очень развит танец. Татарский танец конечно тоже красив, но он не получил такого развития, ввиду географического месторасположения Татарстана. Большей частью у нас зима, соответственно, люди любили, конечно, танцевать, но это все проходило в маленьких помещениях. А летом, лето всего длится три месяца. И татарам присуще работоспособность, земледелие, скотоводство и т.д. то есть у людей не было свободного времени. У молодежи в деревнях было два выхода как себя развлечь. Если это теплое время года, соответственно, они собирались за окраины села и начинали пляски, песни и танцы. И второе, собирались у кого-нибудь дома. Это было чаще, где-нибудь в бане или еще в каком-нибудь сарае. Места мало, ввиду этого, особенно в женских танцах, мы наблюдаем мелкие движения ног. В мужском танце они, конечно, более широкие и даже существует выражение, что если молодой человек там, не держит сильными руки, то ему говорят, что танцует как гусь со сломанным пером. Вот, то есть здесь, конечно, обуславливалось именно территория, на которой проходили фольклорные мероприятия. Что касается сборищ на открытом воздухе. В основном, одной из названий в письменных источниках упоминается как «Жомга». Жомга проводилась семь недель подряд, но стоит отметить тот факт то, что на нем, например, девушки принимали участия из более бедных сословий, то есть дочка бая не имела право выходить и принимать участия, она могла лишь наблюдать со стороны, но ее же брат спокойно мог взять под руку любую деревенскую девочку и начать с ней танцевать и принимать участие в данном мероприятии. Упоминание о жыен татарском можно прочесть в книге Карла Фукса. Он описывает, что по приданиям один богатый бай, у него было несколько дочерей и ему нужно было выдать их замуж. Но так как культ ислама был очень сильным, соответственно, девушки из дома никуда не выходили. Ввиду этого, он собрал всех, как раз-таки летом, и на открытом воздухе устроил пир, где девушки познакомились с молодыми людьми и благополучно вышли замуж. После этого, другие знатные баи приглашали уже на свои пиршества молодых людей.
«Аулак ой»- это собрание молодежи в доме у девушки, но обязательно это собрание проводилось в то время, когда отсутствовали ее родители. Там были песни, танцы. Главным предназначением, естественно, таких сборищ являлось знакомство и создание семьи. Первоначально татарские танцы сопровождались голосовым пением, без музыкальных инструментов, далее прибавляется кубыз и курай, а уже где в XIX веке татарская музыка, основанная на пентатонике, обогатилась такими инструментами как скрипка, мандолина, гармонь. По жанрам, что касается деревенского танца, в основном это были задорные жанры. Татарский танец, это танец как таковой состязания, то есть девушки показывали себя, так же молодые люди соревновались в искусстве танца. Был распространён сольный танец. Женский сольный танец состоит из небольших движений ног, ввиду того, что это были вечерние сборища, вечерние собрания молодежи, где они принимали участия. Поэтому танцевальные движения были неширокими в их профессиональном понятии.
У татарского танца есть небольшая схожесть с ирландским танцем. Вот ирландцам, им же запрещалось танцевать, им запрещалось вешать на окна занавески. Ввиду этого, появилось риверданс, вот тот который мы сейчас знаем танец ног. То есть ирландцы перемещались по комнате, такое ощущение, что просто ходили, на самом деле просто танцевали. Мне кажется, у татар что-то есть схожее с этим, потому что очень большое место в татарском танце занимает дробное выстукивание, движения ног. В хореографической лексике народов Поволжья и, в частности татарского танца, много движений с имитацией бега лошади, ритмической дробью и впоследствии с древних времен дошли до нас такие движения ног как «тыпырдау». То есть это дробное выстукивание. Далее, что повлияло еще- культ ислама. И вот вопрос как раз-таки был о том «держали за руки или нет». Если взять фольклорные танцы, в большинстве танцев основой является «тугэрэк уен», то есть хоровод. В хороводе естественно держались за руки, но все же, ввиду того, что татары мусульмане степень разрешённости того или иного в селе обуславливался именно степенью развития фольклора в данном селе. То есть если на этом, это разрешалось естественно в этом селе уровень фольклорных песен танцев был на хорошем уровне, Но так же, если рассматривать тот факт, то что не разрешалось танцевать открыто и петь, это все проводилось в закрытых пространствах, поэтому фольклор близь лежащих деревень, сел отличается и он не похож друг на друга. Если рассматривать этот момент что запрещалось танцевать, запрещалось петь, но все же больше зависело от веротерпимости отношения к религии населения того или иного села.