3 717
Татарстан мәктәпләрендә татар телен өйрәнү халәте.
Гомумән алганда, республикабызда мәктәпләрдә татар телен өйрәнү бик нык хуплана. Әлеге проблема хәзер генә түгел, ә инде 2000 нче елларда ук югары күтәрелгән, һәм актив рәвештә сөйләшүләр алып барылган. Гомумән, татар булмаганнарга татар телен ни дәрәҗәдә өйрәнергә кирәк. Шунысын әйтә алам: без үткәргән социологик тикшеренүләр нәтиҗәләре күрсәткәнчә, тикшеренүебездә катнашучыларның 2/3е татар теле мәктәпләрдә булырга тиеш дип саныйлар. Безнең респондентларыбызны борчыган икенче сорау ул татар телен мәктәпләрдә нинди формада өйрәтергә. Ә кайберәүләр татар телен өйрәнү сәгатләрен кыскарту турында уйланалардыр. Ә кемдер аны факультатив формада кертеп була дип әйтә. Факультатив формада укытырга, кыстартырга дип әйтүчеләр һәм татар телен нинди күләмдә бар, шулай саклап калырга кирәк дип әйтүче группа саны – безнең катнашучыларыбыз арасында якынча 30ар %. Бу бүген безнең республикабызда татар телен ничек укыту турында бердәм фикер булмавы турында әйтә. Кабатлыйм, республикабыз халкының татар булмаганнарның һәм русларның төп өлеше татар телен өйрәнергә, аның статусын саклап калырга кирәк дип әйтүе бик мөһим.
Руслар татарлар үз телләрен, үз мәдәниятен саклап калырга тиешлеген, шуңа татар телен мәктәпләрдә өйрәнү кирәклеген һәм алар белән күршедә яшәгән халыкларның аларга мондый омтылышларында терәк булырга тиешлеген аңлыйлар. Шуңа күрә бүген татар теленә булган караш шактый уңай, тик менә аның ничек мәктәпләрдә укытыласы актуальмы икән, мәгариф системасы ни дәрәҗәдә эффектив булыр, мәктәпләрне тәмамлаучыларга татар телендә белем алырга никадәрле мөмкинекләр булыр һәм татар теле ни дәрәҗәдә соралган булыр. Бүгенге көндә татар теле белән бәйле иң мөһим сорау – ул, кызганычка каршы, аны өйрәнүгә югары мотивация. Яшьләр, аларның ата-аналары, мәктәп балалары, студентлар безгә : “Безгә татар теле белән алга таба нишләргә соң, әйе, без аны мәктәптә өйрәнәбез, тик алга таба без аны кая куллана алачакбыз”, — дип әйтәләр. Сакланып калу өчен, гореф-гадәтләрдә үз балаларыбызны тәрбияләү өчен татар теленең кирәклеген аңлаган күпмедер өлеш татарлар барлыгы аңлашыла. Тик татарлар арасында да, руслар арасында да үзләре өчен татар телен белүнең кирәклеген һәм мәгънәсен күрмәүчеләр бар. Бүгенге көндә төп мәсьәлә – кешеләр татар теленең ниәрсәгә кирәк икәнен аңласыннар һәм белсеннәр өчен мотивация үстерү. Чынлыкта татар теле өчен бу мөмкинчелекләр һәм перспективалар бик күп. Татар теле – ул төрки дөньяга кертүче ресурс. Бүгенге көндә татар теле ниндидер илләргә чыгарга, икътисади, сәяси проектлар төзергә мөмкинчелек бирә. Шуңа күрә дә, әгәр без татар телен белүнең уңай якларын күрсәтсәк, татар теле ярдәмендә бизнес-проектлар оештырып булырлык мөмкинлекләр бирсәк, бәлки татар теленә карата мотивация үсүен көтергә була.
Совет заманы ахырына татарларда милли белем бирү юкка чыкты дияргә була. 90 нчы еллар башында Казанда бары тик бер генә татар мәктәбе барлыгын әйтү җитә. Барлык калган мәктәпләр авыл җирлегендә эшләгән һәм чикләнгән күләм татарлар өчен билгеләнелгән, ягъни авылда яшәүчеләр өчен генә. Шәһәр татарлары, кызганычка каршы, милли белем бирүдән мәхрүм дисәк була. Әйтергә кирәк, 90 нчы еллар башында Татарстанда милли белем бирүне үстерү активлаша: Татарстан республикасының дәүләт телләре турында, белем бирү турында кабул ителгән законнар буенча Татарстандагы 2 дәүләт теле дә – татар теле һәм рус теле – бертигез дәрәҗәдә өйрәнелә дип игълан ителде. Республиканың бөтен мәктәпләрендә дә мәҗбүри рәвештә татар телен өйрәнү белән беррәттән, Татарстанда милли татар гимназия һәм мәктәпләре системасы кертелә. Мондый татар гимназия һәм мәктәпләре Казанда һәм республиканың башка шәһәрләрендә барлыкка килә башлый. Шул ук вакытта мәктәпләрдә укытучылар, педагоглар составы формалаша башлый, Татарстанның югары уку йортларында татар теле һәм әдәбияты укытучыларын әзерлекләр башлана. Шул вакыт аралыгында республика мәктәпләре өчен, татар телен өйрәнергә теләүчеләр һәм өйрәнергә тиеш булган кешеләр өчен актив рәвештә дәреслекләр языла башлый. Ягъни 90 нчы елларда төп тырышлыклар мәктәп белеменә каралган була. Акрынлап шуның белән беррәттән республиканың мәктәпкәчә уку йортларында, балалар бакчасында, урта-махсус белем бирү һәм югары уку йортарында татар телен кертү үсеш ала. Ягъни теге яки бу белгечлекләрне татар телендә өйрәтүче факультетлар барлыкка килә башлый. Мәсәлән, татар телендә белем биреп шәфкать туташларын әзерлиләр. Югары уку йортларында аерым белгечлекләрне укыта башлыйлар. Аерым алганда, Казанның төзү институтында төзүче белгечлеге буенча татар телен үзләштерә алган эшчеләр әзерләү башланды. Шулай ук иҗтимагый эш белән шөгыльләнүчеләргә татар телен актив рәвештә өйрәтү бара. Ягъни 90 нчы елларда татар телен укыту буенча зур ыргылыш ясала.
2000 нче елларда бу система бераз үзгәрә башлый. Бу милли белем бирү системасын кысрыклаучы федераль законнарның кабул ителүе белән бәйле. Алар татарларга гына түгел, илебезнең күпчелек халыкларына да кагылалар. Кызганычка каршы, милли телләр өйрәнү һәм куллану мөмкинлекләрен чикләүче аерым региональ компонетка кертеләләр. Кызганычка каршы, ул вакытта Рәсәйнең кайбер регионнарында татар мәктәпләре ябыла. Татар теле укытучыларын әзерләүчу югары уку йортлары ябыла. Ягъни, кызганычка каршы, 2000 нче еллар милли мәгарифне нык кыскан.
Татарстан республикасының мәктәпләрендә татар телен өйрәтүнең сыйфаты белән бәйле мәсьәләләр күтәрелә башлый. Балалар һәм ата-аналарны 90 нчы елларда чыккан әдәбият һәм татар теле дәреслекләре канәгатьләндерми башлады. Татар телен укыту приоритетларын үзгәртү буенча тәлапләр күтәрелә башлый. Искәртәсе килә, 90 нчы елларда әлеге приоритетлар балаларга татар теленең филологик нигезләрен генә укытудан хасил булган. Кызганычка каршы, болар катлаулы грамматика һәм кыен дәреслекләр булганнар, шуңа күрә балалар татар теле буенча бик югары булмаган белемнәр белән чыкканнар. Бүгенге көндә, соңга елларда ата-аналар балаларны коммуникатив күнекмәләргә өйрәтергә чакыралар. Ягъни балалар мәктәпне бетергәч нинди дә булса гади темаларга татар телендә җиңел аралашсыннар өчен.
Соңгы елларда татар теле буенча яңы буын китаплары әзерләнгән. Монда, әлбәттә, татар телен укытуның приоритетлар һәм максатлары алмашы күзәтелә. Яңы инновацион методикалар кертелә, аерым алганда татар телен өйрәнүдә сингапур методикасы актив кертелә. Ягъни милли мәгариф системасы актив рәвештә яңадан карала. Тик, күзәткәнебезчә, болар татар гимназияләренә кагыла. Әлеге милли гимназияләрдә укытуның сыйфаты һәм конкурсы, кызганычка каршы, яхшырыр дип өметләнергә калдыра. Буген анда да билгеле бер проблемалар күзәтелә. Аларның берсе – милли мәгариф системасында белем баскычларының күчүчәнлек булмау. Ягъни милли гимназияләрне бетергән, яисә рус телле мәктәпләрдә татар телен укыган балалар, кызганычка каршы, алга таба татар телендә белем ала алмыйлар.
Кызганычка каршы, бүген, Татарстан республикасында югары белем бирү татар телен һәм әдәбият укытучыларын әзерләү белән генә чикләнә, нәкъ тә алар татар телендә белем ала. Татар телендә белем алып була торган башка белгечлекләр юк диярлек. Югары уку йортларында нигездә татар теле факультатив формасында гына алып барыла. Укучылар бу факультативларга бик зур теләк белән йормиләр, ягъни республикабыз вузларында татар телен өйрәнү мөмкинчелекләре юк.
Кызганычка каршы, урта-махсус белем бирү йортларында, ягъни элекке заманнардагы ПТУ, ССУЗларда, монда һәрвакыт уңай ситуация күзәтелми. Беренчедән, алар татар телен мәктәптә укыткан күләмдә үк укытырга тиеш, чөнки алар урта белем алырга тиеш. Тик без, кызганычка каршы, әлеге уку йортларында мәктәптәгегә караганда әзрәк уку сәгатьләре булуын күрәбез. Анда татар телен тизләтелгән программа буенча ярты яки бер ел эчендә үтәләр, бу, әлбәттә, татар телен үзләштерү өчен җитми. Шунысына игътибар итәргә кирәк, урта-махсус белем бирү йортларында укыр өчен Казанга һәм республиканың башка шәһәрләренә татар авылларынан бик күп балалар киләләр. Алар татар телен бик әйбәт беләләр, шуңа ул алар өчен аралашу теле булып тора, алар рус телен начар беләләр. Аларның рус телен кирәкле дәрәҗәдә белмәүләре һәм татар теленең белем бирүдә сирәк кулланылуы аларга кыенлыклар тудыра. Шуңа күрә мондый балалар бик зур авырлыклар кичерә.
Тик безнең күзәтүләр буенча балалар бакчаларында берникадәр уңышлар күренә, анда бүгенге көндә укыту-методик комплексы яхшы әзерләнгән. Тәрбияче, уеннар, мультфильмнар һәм ниндидер кызыклы китаплар аша балаларга татар телен өйрәтү мөмкинчелегенә ия. Ягъни, бүген балалар татар телен җиңел һәм тыныч формада өйрәнә ала.
Если в целом говорить, то в республике вообще довольно высокая поддержка изучения татарского языка в школе. Это проблема, которая очень активно обсуждалась и поднималась не только сейчас, но и в 2000х годах, насколько вообще нужно изучать нетатарам татарский язык. Я могу сказать, что результат наших социологических исследований показывает, что примерно 2/3 участников наших исследований говорят о том, что татарский язык должен быть в школах. Другой вопрос, который волнует наших респондентов это то в какой форме изучать татарский язык в школах. А некоторые рассуждают о том, что, наверное, можно сократить количество часов изучения татарского языка. А кто-то говорит о том, что можно его вести в факультативной форме. Те, кто говорит, что татарский язык нужно изучать в факультативной форме и число тех, кто говорит, что надо его сократить, и группа тех, кто говорит, что татарский язык нужно сохранить в тех же самых объемах – это примерно по 30% среди наших участников. Это говорит о том, что сегодня в республике нет такого единого мнения о том каким образом нужно изучать татарский язык. Повторюсь, очень важно, что все-таки основная часть и нетатар, русская часть населения нашей республики говорит о том, что татарский язык все-таки нужно изучать, нужно сохранить его статус.
Русские с пониманием относятся к тому, что татарский язык нужно изучать в школах, потому что татары должны сохранять свой язык, свою культуру, и народ, который соседствует с ними, должен поддержать их в этих устремлениях. Поэтому сегодня очень довольно благоприятная ситуация с отношением к татарскому языку, но вот актуальными является, то каким образом он будет изучаться в школах, насколько эффективна будет система образования, насколько будут иметь возможности выпускники школ получать образование на татарском языке, насколько будет востребован татарский язык. Сегодня самый главный вопрос связанный с татарским языком – это, к сожалению, очень высокая мотивация к его изучению. Молодые ребята, их родители, школьники, студенты нам говорили «а что нам дальше делать с татарским языком, да, вот мы сегодня его изучаем в школах, дальше где мы его можем использовать». Понятно, что есть некая, так скажем, ориентированная часть татар, которая понимает, что татарский язык нужен для того чтобы сохраниться, для того чтобы воспитывать в этих традициях своих детей. Но есть и такая часть и у татар, и у русских, которые, к сожалению, не видят для себя необходимости, смысла в знании татарского языка. И сегодня ключевой вопрос – повышение мотивации, чтобы люди понимали и знали для чего им нужен татарский язык. На самом деле палитра этих возможностей, перспектив для татарского языка – огромная. Татарский язык – это ресурс для вхождения в тюркский мир. Татарский язык позволяет сегодня выезжать в какие-то страны, налаживать какие-то экономические, политические проекты. Поэтому если мы покажем эти дивиденды от знаний татарского языка, если мы предоставим возможности для того чтобы люди с помощью татарского языка организовывали свои бизнес-проекты, наверно можно ожидать повышение мотивации к татарскому языку.
К концу советского периода национальное образование у татар практически прекратило свое существование. Достаточно сказать, что в Казани к началу 90х годов существовало лишь одна татарская школа. Все остальные школы функционировали в сельской местности и предназначались для ограниченного числа татар, то есть для тех, кто живет в сельской местности. Городские татары, к сожалению, были практически лишены национального образования. Надо сказать, что в начале 90х годов в Татарстане начинается активное строительство национального образования: был принят закон о государственных языках республики Татарстан, закон об образовании, которые объявили, что во всех школах республики 2 государственных языка – русский и татарский язык – изучаются в равных объемах. Наряду с этим всеобщим обязательным изучением татарского языка во всех школах республики, в Татарстане была введена система национальных татарских школ и гимназий. Такие татарские гимназии и школы стали появляться в Казани и в других городах республики. В это время начинает формироваться учительско-педагогический состав для школ, начинают готовить и активно развивать подготовку учителей татарского языка и литературы в высших учебных заведениях Татарстана. В этот период начинают активно писаться учебники для тех, кто хотел бы изучить и должен изучать татарский язык в школах республики. То есть основные усилия прежде всего были направлены на школьное образование в 90х годах. Но постепенно одновременно с этим стало развиваться введение татарского языка в дошкольных учреждениях, в детских садах республики, в средне-специальных учебных заведениях и в системе высшего образования. То есть стали появляться отдельные факультеты, на которых стало преподаваться те или иные специальности на татарском языке. Например, стали готовить медсестер, которые получали образование на татарском языке. Стали преподавать отдельные специальности в высших учебных заведениях. В частности, в Казанском строительном институте стали готовить сотрудников для строительной сферы, которые овладели татарским языком. Его активно стали преподавать тем, кто работает в сфере социальных услуг. То есть в 90х годах был сделан очень серьезный рывок в системе татарского образования.
В 2000х годах эта система стала несколько трансформироваться. Это было связано с введением некоторых федеральных законов, которые стали ограничивать систему национального образования в целом. Они коснулись многих народов нашей страны, не только татар. К сожалению, национальные языки были введены в систему отдельного, регионального компонента, который обуздал возможности использования, изучения национальных языков. К сожалению, в некоторых регионах России в этот период были закрыты татарские школы. Были закрыты высшие учебные заведения, в которых готовили учителей татарского языка. То есть, к сожалению, 2000е годы очень сильно подрезали национальное образование.
Большие вопросы стали возникать с качеством обучения татарскому языку в школах республики Татарстан. Родителей и учеников уже перестали устраивать учебники по татарскому языку и литературе 90х годов. Все больше стали выдвигаться требования о необходимости пересмотра приоритета преподавания татарского языка. Я хочу напомнить, что в 90х годах эти приоритеты складывались на том, что детей учили филологическим основам татарского языка. К сожалению, это была довольна сложная грамматика, сложные учебники, и дети выходили с не очень высоким знанием татарского языка. Сегодня, в последние годы родители справедливо призывают к тому, чтобы детей обучали коммуникационным навыкам. То есть дети по окончании школы могли свободно разговаривать на татарском языке на какие-то обыкновенные, простые темы.
В последние годы подготовлены учебники нового поколение по татарскому языку. Здесь, действительно, произошла смена приоритетов, целей обучения татарскому языку. Вводятся новые инновационные методики, в частности, активно стала вводиться сингапурская методика изучения татарскому языку. То есть активно сейчас идет пересмотр системы национального образования. Но, тем не менее, конечно, сегодня мы наблюдаем, что это касается татарских гимназий. Конкурс и качество преподавания в этих национальных гимназиях, к сожалению, оставляет желать лучшего. Сегодня тоже там наблюдаются определенные проблемы. И одна из них – это то, что, к сожалению, в системе национального образования отсутствует преемственность различных ступеней образования. То есть дети закончившие национальные гимназии или те дети, которые учились в русскоязычных школах, но изучали татарский язык, к сожалению, потом не могут получить образование на татарском языке.
К сожалению, высшее образование в республике Татарстан сегодня ограничивается подготовкой лишь учителей татарского языка и литературы, именно они обучаются на татарском языке. Практически нет других каких-то специальностей, на которых можно было бы получить образование на татарском языке. Татарский язык в высших учебных заведениях в основном ведется в форме факультативов, по остаточному принципу. Ребята не очень охотно идут на эти факультативы, то есть практически отсутствует возможность изучения татарского языка в вузах республики.
К сожалению, очень разная, тоже не всегда очень хорошая ситуация в средне-специальных учебных заведениях, то есть то, что мы раньше называли ПТУ, ССУЗы. Во-первых, они должны по сути изучать татарский язык равно в таких же объемах, как и в школе, потому что они должны получить среднее образование. Но мы, к сожалению, наблюдаем такую ситуацию, когда количество часов этих средне-специальных учебных заведений гораздо меньше чем в школах. Там по ускоренной программе они проходят татарский язык, полгода или год, и этого, конечно, не хватает на то, чтобы все-таки как-то усвоить татарский язык. Надо обратить внимание на то, что в средне-учебных заведениях очень много ребят из татарских сел приезжает к нам учиться в Казань, в другие города республики, ребята, которые хорошо владеют татарским языком, для них он является основным средством коммуникации, они плохо владеют русским языком. Для них, конечно, определенный тут дискомфорт возникает в связи с тем, что они не владеют достаточно русским языком, а татарский язык практически не используется в образовании. Поэтому такие ребята, конечно, испытывают огромные сложности.
Но неплохие успехи по нашим наблюдениям наблюдается в детских садах, там сегодня подготовлен очень хороший учебно-методический комплекс. Воспитатель имеет возможность в форме игры, через мультфильмы, через какие-то интересные книжки обучать детей татарскому языку. То есть в такой ненавязчивой, спокойной форме сегодня дети имеют возможность изучать татарский язык.
