5 408
Татар халык уен коралларының килеп чыгышы, татарлар тормышындагы урыны.
Гомумән, уен кораллары һәм аның барлыкка килүе кешенең хезмәте белән бәйләнгән. Иң беренче бәрмә уен кораллары (ударные дибез) булган. Мәсәлән, борынгы кеше ике таш алып, бер-берсенә суга икән, менә сиңа беренче уен коралы. Ике агач кисәге алып суга башлый, бәрмә уен корал килеп чыга. Ритм чыга, кеше шул ритмга бәлки бии башлый. Бәлки җырлый, ниндидер музыкаль тавышлар чыгара башлый.
Кешеләр элек уктан ата торган булган бит инде. Җәя кылын тартып караганда тавыш чыкканлыгын сизгәннәр. Кыллы уен коралларының нигезе шуннан тора дип уйлыйбыз. Шул ук җәягә тагын бер кылны тартса кеше, ике тавыш килеп чыга. Кыллар санын арттырырга була: өченчесен, дүртенчесен кушарга мөмкин. Шуннан гөслә килеп чыга. Җәяне башка куеп уйнап карап, бәлки думбрага нигез салынгандыр.
Җил исеп камышны сындыра һәм аның эченнән һава дулкыннары уза. Ниндидер тавыш чыга. Кызыклы бит. Тынлы уен кораллары турында сөйләгәндә, шундыйрак фараз белдерергә мөмкин.
Курайның барлыкка килүенә бәйле төрле риваятьләр бар. Җил өргәндә, камышның куыш урыныннан тавыш чыкканын ишетеп, кеше дә өреп карый һәм шундый нәрсәгә игътибар итә: көпшә озынрак булган саен, тавыш калынрак чыга. Көпшә кыска булса, нечкәрәк тавыш килеп чыга. Кеше ике көпшәне янәшә куеп уйнап карый. Кызыклы күренеш булуын аңлый. Ике көпшәне бер юлы кулланып булмаганын аңлый, шуңа күрә кеше көпшәгә тишекләр тишә башлый.
Курай татар уен коралы димәс идем мин. Курайга охшаган уен коралы һәрбер халыкта да бар. Русларда свирель, кемдәдер най дип атала.
Ни өчен без нәкъ курай дибез? Чөнки хәзер курай дип атала торган уен коралы татар көйләренә җайлаштырып эшләнгән. Шул ук пентаноникага җайлаштырылган. Беренче курайларыбыз 2-3 тишекле булганнар, хәзер алар 7 тишекле дә була ала. Музыка уен коралларының төрләрен карасак, безнең халыкта ике кыллы думбра бик популяр. Думбра да бик күп халыкларда бар: калмыкларда да, казахларда да, русларда да бар. Руслардагы уен коралы балалайка дип атала. Аның килеп чыгышы да бик бәхәсле: бик күп белгечләр балалайка ике кыллы думбрадан килеп чыккан ди. Саз да кыллы уен коралы. Аның тавыш чыгару ысуллары гына икенче төрле. Думбрада бармак белән кыллар буенча йөртеп уйныйлар. Ә сазда чиертеп уйныйлар.
Гөслә дә безнең халыкта бик популяр булган. Хәзер шул уен коралын кире кайтарырга йөрибез. Гөсләчеләребез дә, уен коралын ясаучыларыбыз да бар. Алар “Бермәнчек” ансамблендә дә, башка коллективларда да барлыкка килеп, кулланыла башладылар.
Думбраны яңадан кайтардык дисәк тә була. Шул ук мөнәҗәтләрне думбрасыз күз алдына китереп булмый.
Бәрмә уен коралларының төре йөзләгән. Кашыклар, шакылдавыклар да бәрмә уен коралына керә. Элек һәрбер авылда бәләк булган. Нәрсә ул бәләк? Бәләк – керне югач, тигезләү, яки кер тактасы рәвешендә кулланыла торган махсус җайланма. Русларда ул рубель дип атала. Менә шул бәләк матур тавыш чыгара торган булган. Хәзер иң популяр бәрмә уен коралларының берсе – дәф. Тәгәрмәч рәвешендәге, тире белән әйләндерелеп алынган корал. Аның бер төре – бубин. Дәфнең төрләре күп. Дәфсез бәет, мөнәҗәт, борынгы җырларны башкарып булмый. Элек алар барысы да бары тик дәф ярдәмендә генә башкарылар торган булганнар. Ул төрек илләрендә бигрәк тә популяр.
Кыллы уен кораллары арасыннан кыл-кубыз дигәне бар. Атның ялыннан смычок ясыйлар. Шуның ярдәмендә тавыш чыгарылган. Ул бүген камилләштерелә һәм кире үзебезгә кайтарыла. Соңрак башка уен кораллары барлыкка килә. Мәсәлән, гармун. Ул безгә – Татарстанга XIX гасырның урталарында гына килеп керә. Гармунның тарихы Кытайга барып тоташа. Осталар Европага килеп, гармун ясый башлыйлар. Шуннан безгә килеп эләгә инде. Россиядә гармун бик каты популярлаштырыла. Һәрбер халык гармунны үзенең көйләренә җайлаштырып, гармун ясый. Кавказ халкының кавказская гармоникасы бар. Аерым Саратов гармуны бар. Аның Саратов халкы такмакларын башкару өчен үз җае, хәтта кыңгыравы да бар. Татар халык көйләрен башкарырга үзебезнең тальян гармуныбыз бар.
Кызганычка каршы, төрле вакыйгалар аркасында думбра һәм саз безнең мәдәниятыбыздан китеп бара. Аңа алмашка мандолина килә. Билгеле булганча, мандолина Италия, Испания якларыннан безгә килә. Төрле гастрольләрдә йөрүче артистлар белән килеп кергәндер инде ул, күрәсең. Скрипка да шул яктан килгән. Ләкин безнең борынгы уен коралларына нигезләнеп эшләнгән. Мандолина – чиста италиян уен коралы. Ләкин сазга бик якын. Мандолинаны карасак, бер үк төрле тонга көйләнгән ике кыл (сазда кыл саны өчәү була) татар милли көйләрен уйнау өчен бик җайлы. Мәсәлән, укытучылар әзерли торган беренче уку йортларында татар укытучылары барысы да мандолинада уйный белергә тиеш булалар. Чөнки алар, шул мандолинаны күтәреп, авылга кайталар һәм җыр дәресләре алып барганнар. Ул вакытта фортепиано да, баян да, магнитофон да булмаган. Мандолинада уйнаучылар турында әйткәндә, Мансур Мозафаров, Нәкый Исәнбәт, Муса Җәлилләрне искә төшерәбез. Бөтенесе дә мандолинада бик яхшы уйнаганнар. Чөнки ул чакта мандолина бик популяр була татар дөньясында. XX гасырның 40 елларында авылларда укытучылар җыр дәресләрен мандолина белән алып баралар иде. Кызганычка каршы, мандолинаны хәзер башка уен кораллары кысып чыгара. Шул ук гармун, мәсәлән. Дөньяда бер генә уен коралы да беренчел рәвештә калмый. Елдан-ел камилләшеп тора. Шул ук гармуннан баян килеп чыккан. Баян гармунны кысырыклап чыгара башлый. Чөнки баянның көй башкару, уйнау мөмкинлекләре гармунныкына караганда киңрәк. Кайбер авылларда, мәктәпләрдә һәм мәдәният йортларында фортепиано килеп чыга. Аннан соң фортепианоны да кысырыклап чыгара торган уен коралы барлыкка килә. Анысы – синтезатор (электрон уен коралы). Әлбәттә, аның мөмкинлекләре бик зур. Ләкин аның кирәкмәгән ягы да бар: электрон музыканың тавышы кеше тавышына туры килми, аның җаны юк. Кеше тавышны үзе чыгара икән, музыканың җаны барлыкка килә. Синтезатор бик популяр, ләкин тәрбия ягыннан аның шул бер кимчелеге бар. Синтезатор белән җырлаган җырчы… Җыр башкаралар дип күзаллыйк. Җырчының бер тавышны озаграк тотасы килә ди. Җырчы билгеле бер урынны сузып тора, ә синтезатор аны эшли алмый. Ул машина кебек, бары тик ритм суга. Җырчы туктап калды ди, ә синтезатор тукталмый. Җырчы көйне әкренәйтә, тизләтә дә алмый. Синтезатор тыңлар өчен матур. Ләкин җырчының башкару осталыгын кыса, минемчә. Бөтен музыка белгечләре дә бу фикер белән килешә.
Замана үзгәрә, электрон уен кораллары барлык килә. Ләкин алар милли музыка уен кораллары түгел. Бәлки шуңа күрәдер чит илдәге һәм кайбер Россия уку йортларында шундый кафедралар барлыкка килә. Мәсәлән, безнең консерваториядә этномузыкология кафедрасы бар. Кафедараларга халык иҗатын, борынгы уен коралларын өйрәнү хас. Ә инде чит илләрдә борынгы музыка кафедралары бар. Борынгы скрипка, виолончель, гобой, флейта, контрабасларда ничек уйнаганнар – шуны тикшерәләр. Андый кафедралар бик популярлашты. Хәтта Мәскәү консерваториясендә дә шундый кафедра бар.
Үзебезнең тарихыбызга, гореф-гадәтләребезгә пистолеттан атсак, киләчәк безгә пушкадан атачак. Шуңа күрә гореф-гадәтләребезне онытырга ярамый. Ул – безнең нигезебез.
Принадлежит ли курай татарскому народу?
Музыкальные инструменты и их появление связано с физическим трудом человека. Первыми появились ударные инструменты. Например, представим, что древний человек взял в руки два камня и ударил один камень о другой. Появился звук и первый музыкальный инструмент. Если ударить кусок дерева о другой кусок дерева, то тоже можно услышать звуки. Появляется ритм и какие-то музыкальные звуки.
Раньше люди стреляли из лука. Основа струнных инструментов появилась именно так. Люди протянули стрелу и услышали, что появляется какой-то звук. Если на лук натянуть еще одну стрелу, то появляется два разных звука. Можно увеличивать количество струн: три, четыре. Чем больше струн, тем больше звуков. Так появляется гусли. Если перевернуть лук, то получится домра.
Представим, что ветер сломал камыш. Через дуло камыша проходят потоки воздуха, и появляется какой-то звук. Интересно. Можно предположить, что так появились духовые музыкальные инструменты.
Есть несколько преданий и легенд о появлении курая. Человек услышал, что из дула камыша появляются звуки и сам пробует дуть. Со временем замечает, что чем длиннее трубка из камыша, тем ниже звук. А если трубка камыша короче, то и звук получается мягче, нежнее. Человек пробует играть на обеих трубках одновременно и понимает, что это очень интересно. Но использовать две трубки одновременно неудобно и сложно. Тогда человек начинает делать отверстия в трубках. Так появляется курай.
Я бы не сказал, что курай принадлежит только татарам. Музыкальные инструменты похожие на курай есть во всех народах. У русских – свирель, у кого-то – най.
Почему именно курай? Музыкальный инструмент, называемый курай, полностью передает татарскую музыку, ту же самую пентатонику. Первый курай был с 2-3 отверстиями. Сейчас в курай может быть до 7 отверстий.
Если рассматривать виды музыкальных инструментов, то у нас была и остается популярной двухструнная домбра. Домра есть у многих народов: у кумыков, казахов, у русских. Русский музыкальный инструмент, похожий на домру, называется балалайка. Есть много споров и сомнений относительно ее появления. Многие ученые считают, что балалайка появилась от двухструнной домры. Саз (щипковый музыкальный инструмент) так же струнный инструмент. Отличается лишь способы воссоздания звуков. На домре играют, проводя пальцами по струнам. А на саз играют, щелкая по струнам.
Гусли тоже были очень популярны у татар. Сейчас гусли снова возвращается в наш народ, культуру. Есть люди, которые играют на гусли, и те, кто делает гусли. Наш ансамбль «Бермянчек» играет на них, так и в других ансамблях они стали использоваться.
Можно сказать, что мы вернули домру в нашу культуру. Нельзя представить исполнение мунаджатов без домры.
Возвращаясь к ударным музыкальным инструментам, это же первый вид. Мы уже говорили о звуках камней и дерева.
Есть сотни видов ударных музыкальных инструментов. Даже ударив друг о друга две ложки, получаешь звук. Это же тоже ударный инструмент. Как и «шакылдавык». Раньше в каждой деревне был «белек». Доска для стирки. Раньше не было утюгов, им пользовались для разглаживания белья и для стирки грязных пятен. Люди им пользовались, он и сейчас сохранился. Издавал красивый звук. У русских он называется рубель, у нас «белек». Вот, ударный инструмент. Сейчас самый популярный ударный инструмент – даф (дәф). Он такой колесообразный, сделан из кожи. У русских это бубен, у нас – даф. Есть много видов у этого инструмента. Мунаджат, беит и древние песни, все исполнялись с помощью дафа. Среди ударных инструментов именно этот инструмент был популярен в Восточных странах
Среди струнных музыкальных инструментов есть кыл-кубыз. У скрипки есть же смычок, мы знаем. Из гривы, то есть из волосяных нитей коня делают этот смычок. Именно с помощью этого смычка появляется музыка. Этот кыл-кубыз был популярным, слава Богу, сейчас возвращается понемногу. Позже появились другие виды музыкальных инструментов. Например, гармонь. В Татарстане гармонь появилась в середине 19 века. История появления гармонь связана с Китаем. Существовал инструмент «шэн». Можно много говорить об этом. Он распространился в Европе, и там начали делать гармони, и они пришли к нам из Европы. И в России гармонь сильно популяризируется. Каждый народ подстраивал гармонь под свой лад и под свою культуру. У Кавказцев есть кавказская гармоника. Подстраивают гармонь под себя. Есть Саратовская гармонь. Она была сделана для исполнения саратовских частушек, с колокольчиком. Для исполнения татарской музыки есть тальянка. Она была для исполнения татарских народных мелодий.
К сожалению, по разным причинам домра и саз были утеряны в нашей культуре. На смену им пришла мандолина. Как известно, мандолина пришла к нам из Италии и Испании. Можно предположить, что мандолину «занесли» к нам гастролирующие артисты. Скрипка так же пришла из этих краев. Она сделана основываясь на наших древних музыкальных инструментах.
Мандолина – чисто итальянский музыкальный инструмент. Но очень близок к сазу. Если сравнивать саз и мандолину, например, две или иногда три струны настроены на один тон, это саз. А у мандолины они парные. На нем легко играть татарскую музыку. Раньше, в университетах, которые готовили учителей, всех студентов учили играть на мандолине. Потому что учителя были обязаны проводить уроки пения и музыки. Мансур Музафаров, Накый Исанбет, Муса Джалиль так же играли на мандолине. Потому что мандолина была очень популярна у татарского народа в то время, в конце XIX — в начале XX века. Я сам помню, что в 40х годах учителя вели уроки музыки с мандолиной. К сожалению, мандолина была вытиснута другими музыкальными инструментами. Например, та же гармонь. Ни один музыкальный инструмент не остается в исконном виде, а постоянно совершенствуется. Например, гармонь совершенствовалась в баян. Баян — это та же самая гармонь, только усовершенствованная. Баян вытиснул гармонь, потому что на нем легче играть, в нем шире спектр возможностей воспроизведения музыки.
Позже в деревнях, школах и домах культуры появляются фортепиано. А потом появился инструмент, которые вытиснули и фортепиано. Это – синтезатор. Конечно, у него больше возможностей. Но есть и ненужные функции. Звук электронной музыки не совпадает с человеческим звуком. У него нет души. У электронной музыки нет души. Синтезатор очень популярен. Но у него есть недостаток. Синтезатор не подстраивается на исполнителя. Представим, что исполнитель, певец захотел растянуть ноту и растянул. А синтезатор так не может. Он как машина, создает только ритм. Синтезатор продолжает отбивать ритм, а певец уже остановился. Он не может ни помедлить, ни ускориться. Поэтому это плохая сторона синтезатора, он как машина. Приятно слушать, но, по-моему, он не раскрывает все мастерство певца. И не только я так думаю, а все остальные знатоки музыки.
Времена меняются. Появляются электронные музыкальные инструменты. Но они не национальные музыкальные инструменты. Возможно именно поэтому в иностранных и в некоторых Российских университетах появляются специальные кафедры. Например, в нашей консерватории есть кафедра этномузыкологии. В иностранных университетах есть кафедры древней музыки. На кафедрах изучают древнюю скрипку, виолончель, гобой, флейту, контрабас. Такие кафедры очень популярны. Есть такая кафедра даже в Московской консерватории. Изучение древних инструментов, какие они были раньше. А то стали забывать про них.
Как известно, есть такая пословица, выражение. Если выстрелить в свое прошлое и в свои традиции из пистолета, то будущее выстрелить в нас из пушки. Поэтому никогда нельзя забывать прошлое. Это наша основа, фундамент. Возьмем хоть культуру, музыкальное искусство, нельзя забывать эту основу.
