3 684
Алтын Урданың таркалу процессы һәм вакытына күзәтү.
Алтын Урданың таркалуына килгәндә, XV гасырның, әйтик, беренче өлеше менә бу процесслар дәвам итә. Алтын Урдада төрле көчләр барлыкка килә. Туктамыш хан һәм аның уллары үтерелгәннән соң, аның тарафдарлары берничә төркемгә бүленә. Шул ук вакытта аның каршы тарафында булганнар да берничә төркемгә бүленә. Һәм берничә төп менә шундый көчләр барлыкка килә. Ике генә түгел, ә берничәгә әйләнәләр. Аларның башында тора һәм Җучи нәселеннән булганнар, һәм менә Идегәй нәселе үзенчә көчле дәвам итә, Җучи булмаганнардан.
Һәм проблема тагын нәрсәдә була: менә Тимур җимерә Алтын Урданың шәһәрләрен. Максат итеп куя моны үзенә. Чөнки Көнчыгыштан үткән алып сату юлын көчлеләндерергә теләп, Алын Урда территориясендәге менә бу транконтиненталь юлны бетерер өчен, ул шәһәрләрне җимерә беренче очракта. Һәм менә башкала – Сарай көчсез хәлдә җимерелә. Яңадан ул әле яши, әмма, көчсез хәлгә килгәч, менә берләштерә торган үзәк тә югала.
Ул вакытта менә бу проблемаларны күз алдына китерсәк инде, ханнар килә, берничә хан барлыкка килә. Хәтта бәхәсләшү бара: ничек бу ханнар үзләрен тоткан? Менә бу ситуацияне карый алабыз: төрле территориядә ханнар барлыкка килә, әйтик, Көнчыгышта ханнар, көнбатышта, Кырымда үзендә ханнар утыра башлый. Әмма шул вакытта тәхет иле дигән , тәхет инде – тронное владение, престольное владение дип әйтәбез. Андый төшенчә барлыкка килә. Ягъни менә мин Кырымда ханмын, Сарайның ханы бар. Ул -зуррак хан. Инде каган төшенчәсе белән, ну анда икесендә дә хан итеп кулланалар.
Менә шундый төшенчә белән яшәп киләләр. Бар бер хан, иң көчле хан. Ә менә мин бу территориядә хан. Мин Шәйбани ханы, мин Сулкулда хан, мин Кырымда хан, фәлән. Менә шулай яшәп киләләр. Әмма бер хан төшенчәсе бар. Менә соңгы Алтын Урданың бер ханы дип әйткәндә, ул – Олы Мөхәммәт хан. Ул инде, беләбез, безнең Казан ханлыгын корган кеше. Менә Олы Мөхәммәткә каршы Кече Мөхәммәт дигән чыга һәм ул аны җиңә. Кырымнан һәм Түбән Иделгән китәргә мәҗбүр кала Олы Мөхәммәт. Ул, әлбәттә, килә Урта Идел буйларына. Әмма ул әйтми: “Мин дәүләт корам” — дип. “Яңа монда дәүләт корам, Алтын Урда белән бетте”. Ул үзен Алтын Урда ханымын дип саный, әмма менә шәһәрдә тәхетен югалтан бер хан.
Шулай ук, шундый ук төшенчәдә булган Мәхмүт хан һәм Ибраһим ханны да китереп, менә бөтенесе алар үзләрен Алтын Урда ханнары дип атаганнар. Рус чыганакларында да аларны Казан ханы димәгәннәр, Казан вилаяте ханы димәгәннәр. Ә татар ханы дигәннәр. Татарский император, татарский царь, Европа ниләре белән тәгаен карасак. Ягъни алар үзләрен Алтын урда ханнары дип игълан иткәннәр.
Әмма менә бу ситуация, әлбәттә, вакыт алга бара. Бу территориядә инде алар утырдылар, шәһәрләрен кордылар, башкаласы бар. Кырымда үз нәселе утырды, Әстерханда. Менә һәр җирдә бу ханнар әкерен-әкерен генә дәвам итә-итә, тахет иле дигән төшенчә XV гасырның соңында бетә инде ул. Һәм ул виртуаль рәвештә генә кала, улу курда дигән рәвештә генә кала.
Татар ханлыкларында әгәр дә карасак, көнчыгыш өлеше Алтын Урданың Шәйбанилар анда Алтын Урда өчен көрәшеп карыйлар Әбелхаир, соңыннан Мөхәммәт Шайбани. Барып чыкмый. Соңыннан алар анда Себердә бер-ике ханлык коралар. Шәйбанилар бер өлеше китә Урта Азиягә, Чыгатай Олысын кул астына төшереп, анда, белгәнебезчә, Урта Азиядә Үзбәк дәүләте корыла. Ә менә алардан качып киткән, үзаллы булган казаклар. Алар Чыгатай Олысыннан монголларны берләштереп, яңа бер дәүләт барлыкка килә.
Ә менә үзәк өлешендә, көнбатыш өлешендә нәкъ Алтын Урданың үзәк җирләрендә инде, бу әкерен генә трансформация шулай барлыкка килә, тәхет иле төшенчәсе шулай бетә башлый. Һәм бу дәүләтләр әкерен генә тамыр җибәреп, әйе, алар беләләр бер-берсен тугандаш халык, дәүләтләр утрак булып китәләр.
Әмма шул ук вакытта карасак та, Казан ханлыгы җимерелгәнчә кадәрле бер ханлык дип үзен атамый. Казан вилаяте. Менә без хәзер минем төшенчәм буенча, Олуг Урда барлыкка килә Әхмәт хан заманында. Аны кырымлылылар җимергәннән соң, үзләрен Олуг Урда дип атыйлар.
Менә Кырымны әгәр дә карасак, Кырым ханлыгы дип, чыганакларда алай түгел. Үзләрен бервакытта да Кырым ханнары дип атамаганнар. Атаганнар Олуг Урда һәм Тәшти кыпчак ханлыгы. Ягъни алар төп хан, тәхет иленең дәвамы алар. Кырым ханнары өстен торалар барсыннан да. Алардан түбәнрәк буларак, Казан ханнары – вилаять, үзләрен вилаять дип атаганнар. Менә вилаяте Казан. Һәм Себердәге Шиванилар Тула вилаяте, Төмән вилаяте, соңыннан Себер вилаяте. Менә анда йорт дигән төшенчә бар да, вилаять күбрәк. Һәм бераз түбәнрәк тора – анысы йорт. Йорт дип атыйбыз инде. Әлбәттә Казан-йорт дигән төшенчә дә бар, әмма бераз структурадан караганда, йорт ул Монгорт йорты Ногай дәүләтеннән була, Әстерхан йорты һәм Касыйм – Мещерский йорт.
Бу иерархик система – XVI гасырның соңына кадәрле дип әйтик инде дәвам иткән тәхет иле дигән төшенчә. Ягъни без әйтә алабыз инде Алтын Урда ул – поздний Алтын Урда, соңгы Алтын Урда дигән термин да бар. Ягъни татар ханлыклары аерылдылар да, бөтен нәрсәне оныттык та – юк. Әгәр дә династия ягыннан карасак, һәр дәүләттә бер-берсеннән килеп, хан утыра алган. Әлбәттә, моның үрнәкләрен һәр җирдән китерү мөмкин түгел. Мәсәлән, Кырымда, әйтик, һәрвакыт Гәрәй дигән династия дәвам иткән. Ә менә Касыймда, әйтик, Казанда, бәлки бераз Себерне дә китереп була, менә монда тулыссынча үрнәген китерә алабыз. Әйтик, Казанны әгәр дә карак, классик бер үрнәк: монда булган, әлбәттә, Олы Мөхәммәт нәселе, соңыннан Олугурданыкы Касыйм аша килгән Шахгали нәселенеке һәм Гәрәйләр дә утырганнар, соңыннан Ядегәр хан да, Хаҗи Тархан ханы да. Һәм Себердән дә, Мамук, мәсәлән, килеп утырган. Ягъни бөтен татар ханлыкларыннан династиялар килеп утырганнар. Һәм аларның хакы да булган, әлбәттә, монарга.
Касыймда инде, мәсәлән, анда дәвам итеп була, Казах ханлыгыннан да Ураз Мөхәммәт аны да, мәсәлән, хан итеп куйганнар. Әлбәттә анда Рус дүәләте куя. Ә менә куялганнар, чөнки хакы бар. Аның природное право дип әйтик. Аның андый хакы бар. Шуңа күрә, татар ханлыклары, менә XV гасырда таралып бетә. Аннары үз нигезендә алар аерым дәүләтләр итеп карап була. Әмма аны бер-берсеннән аерым карау дөрес түгел, чөнки дүәләт төшенчәсе һәм халык ягыннан, һәм династия ягыннан, һәм икъдисат ягыннан ул бер дөнья. Төрки-татар дөньясы итеп карыйбыз инде без аны. Шуңа күрә, аерылу, травсформация, период распада дип, аны менә шулай карап була.
Если говорить о распаде Золотой Орды, то в начале XV века эти процессы еще продолжаются. В Золотой Орде начинают возникать разные силы. После того как хан Туктамыш и его сыновья были убиты, его сторонники разделились на две группы. В то же время и его соперники разделяются на несколько групп. И возникают несколько вот таких основных сил. Не два, а несколько. Во главе стоят те, кто из рода Джучи, а из тех, кто не из рода Джучи – род Едыгея.
Но вот в чем еще была проблема: Тимур разгромил города Золотой Орды. Он ставит это целью для себя. Он разгромил эти города, с целью уничтожения трансконтинентальной догори, проходящей через территорию Золотой Орды, для того чтобы упрочнить торговый путь, проходящий через Восток. И вот столица Сарай разрушается в обессиленном состоянии. Он еще продолжает свое существования, но когда приходит в бессильное состояние, теряется объединяющий центр.
Если представим проблемы тех времен, появляются ханы, несколько ханов. Даже есть спор о том, как себя вели эти ханы. Мы можем посмотреть на эту ситуацию: во многих территориях появляются ханы, на Востоке, на Западе, в Крыму. Но в то же время возникает понятие «тәхет иле» — тронное владение, престольное наследие. То есть я хан в Крыму, но есть хан и в городе Сарай. Он как хан выше меня. Так же есть понятие каган, но там в обеих случаях употреблялся как хан.
Живут вот с такими понятиями. Есть один хан, который сильнее всех. А я хан на этой территории. Я хан Шайбани, Крыма и так далее. Вот так и живут. Но есть понятие одного хана. Например, когда мы говорим об одном последнем хане Золотой Орды, это – Улу Мухаммед. Как мы уже знаем, он человек, который основал нашу Казань. Против Улу Мухаммеда выходит Кичи Мухаммед и побеждает его. Улу Мухаммед был вынужден уйти из Крыма в Нижнюю Волгу. Он, конечно, приходит к Средней Волге. Но он не говорит, что строит новое государство. Что он здесь строит новое государство, а с Золотой Ордой покончено. Он считает себя ханом Золотой Орды, хан, который потерял свой престол в городе.
К такому же понятию относятся хан Махмуд и хан Ибрагим, все они называли себя ханами Золотой Орды. И в русских источниках их называли не ханами Казани, Казанской губернии. А татарскими ханами. Татарский император, татарский царь. Даже если мы посмотрим в европейских, то они провозглашали себя ханами Золотой Орды.
Но эта ситуация, конечно, время идет. Они осели на этих территориях, построили города, столицы. В Крым, в Астрахани сидел свой род. Но со временем в XV веке понятие престольное владение исчезает. Оно сохраняется в виртуальной форме.
Если мы посмотрим на татарские ханства, то в восточной части Золотой Орды Убульхаир Шайбани, позже Мухаммед Шайбани пытаются бороться за Золотую Орду. Но у них ничего не выходит. Позже они основывают несколько ханств в Сибири. Одна часть Шайбани уходят в среднюю Азию, там они присваивают земли Улуса Чигатай и, как мы уже знаем, образуется Узбекское государство. А вот казахи, которые сбежали от них, объединяют монголов Улуса Чигатай и образовывают новое государство.
А вот в центральной и западной части Золотой Орды, появляется трансформация и понятие престольное владение исчезает. И эти государства пускают здесь свои корни, да, они знают, что являются родственными народами, государства становятся оседлыми.
Но в то же время, до момента разрушения, Казань не называет себя ханством. Казанская губерния. Во времена хана Ахмеда возникает Великая Урда. Крымские люди, после того как его разрушили, назвали себя Великой Урдой.
Если мы рассмотрим Крым, то они никогда не называли себя Крымским ханством, в источниках не так. И никогда не называли себя Крымскими ханами. Называли Великой Урдой и ханством Ташти кипчак. То есть они главные ханы, продолжение престольного владения. Крымские ханы стояли выше всех. После них находились Казанские ханы, они называли себя губернией. В Сибири Тульская губерния, Тюменская губерния, а конце Сибирская губерния. Так же есть понятие йурт. Он стоит ниже, чем губерния. Например, Казанский йурт, Монгольский йурт из Ногайского государства, Астраханский йурт и Касыйм – Мещерский йурт.
Эта иерархическая система – понятие престольное владение, которое существовало до конца XVI века. Так же есть термин Поздняя Золотая Орда. То есть не такого, что татарские ханства разделились и забыли все. Если посмотреть со стороны династий, во все государства мог прийти хан друг к другу. Конечно, невозможно привести примеры отовсюду. Например, в Крыму всегда была династия Герей. Но в Касыйме, в Казани и частично в Сибири мы можем привести примеры. Например, если взять Казань, то здесь был род Улу Мухамеда, позже род Шахгали, который пришел через Касыйм, Герея, Ядыгеря, Хаджи Тархана. Из Сибири, например, пришел Мамук. То есть приходили династии со всех татарских ханств. И у них, конечно, было на это право.
В Касыйме, например, из Казахского ханства – Ураз Мухаммед. Конечно, их назначало Русское государство. Назначали, так как он имеет право. Так скажем природное право. Поэтому татарские ханства распадаются в XV веке. Их можно рассматривать как отдельные государства с собственной основой. Но будет неправильным рассматривать их отдельно друг от друга. Так как понятие государство – это один мир и со стороны народа, и со стороны династии, и со стороны экономики. Мы рассматриваем его как тюркско-татарский мир. Поэтому как период распада, трансформации его возможно рассматривать так.
