3 141
Карга боткасында үтәлгән йолалар, аларның тәртибе.
Кукмара районы Кенәбаш авылында Карга боктасын күзәтеп кайттык. Анда ботка пешерү – гаҗәп күренеш, асыл төркичә. Ботканы казанда пешерәләр. Ярның уелган урынына казанны утыртып куялар. Казан кую балачактан хәтергә сеңеп калган нәрсә. Казан асты – көн саен ашарга торган урын. Казан астына ут ягып җибәрәләр, ул мичкә көйләнгән, үзенең торбага тоташтырылган урыны була. Төтен мич торбасы аркылы чыгып китә. Көндәлектән кулланыла торган, куркынычсыз ысул. Казан астына коры-сары гына ягалар, төтене дә аз, кызуны да аз бирә. Җәй көнне, челлә кызуда мич ягып булмый бит, шуңа күрә казан асты ягып ашарга пешерү иң кулай вариант була.
Карга боткасының традицион урынында нәкъ шушы система буенча казан асты ягып ботка пешерәләр. Кукмара районында якынча 150 литр су сыйдырышлы зур казанда пешерәләр ботканы. Кенәбаш авылында үзләренең казаннарының кайчангы булуын да хәтерләмиләр. Казан ботка пешерә торган гаиләнең хуҗалыгында саклана. Елга бер тапкыр гына кулланыла.
Казанны утыртып куялар, егылмасын казык утырталар бер ягына. Казанның бер ягыннан утын төртәләр, өстәп торалар, икенче ягы табигый төтен “торбасы”на әверелә. Су куела.
Һәр йоланың структурасы йоланың персоналийларын билгели, теге яки бу вазыйфаны үти торган персонажлар була. Карга боткасында, элеккеге йолалар нигезендә, ботка пешерүче ул – өлкән яшьтәге апа (70-72 яшьлек апа) һәм аңа ярдәм итүче ханым (40-45 тирәсендәге апа). Ботка пешерүче апаны киләчәктә аның ярдәмчесе алыштырыла. Ярдәмче роленә башка кеше сайлана. Бала-чага утын китерә, су ташый. Нәтиҗәдә бер әрдәнәлек утын җыела.
Ботка пешерүче апа ботканы болгату һәм учакны караудан кала берни эшләми. Ботка көймәскә тиеш. Ботка бутый торган озын агач калак була.
Су кайнап чыгуга, беренче партия ярманы салалар. Бер кат кайнап чыкканнан соң, икенче казанга су куеп җибәрәләр. Соңрак өченче казанда бер чиләк йомырканы пешереп алалар. Сөзмә белән бөтен йомырканы җыйгач, өченче порция ботканы пешерергә куеп җибәрәләр. Сәгать көндезге бер, икенче яртыларга таба беренче казандагы ботка пешә. Ботка пешкән җирдә бары тик пешекче һәм аның ярдәмчесе генә кала. Соңрак бала-чага кабат килә, һәм аларга ботка бүлеп бирә башлыйлар. Һәр балага ботка салынган тәлинкәне теләк әйтеп бирәләр. Кул пешмәсен өчен балалар кулларына бияләй-перчатка киеп киләләр. Балаларга махсус ярышлар, уеннар да уздыралар. Зәрә тауга менәләр һәм бер чиләк пешкән йомырканы таудан түбән тәгәрәтеп төшереп җибәрәләр. Бала-чага дәррәү кубып, таудан тәгәрәп төшә торган йомырка җыярга тотына. Шушы күренеш асылында җирне аталандыру символы ята. Йомырка – макрокосмоның микро өлеше.
Балалар бер кат ботка ашап алгач, бөтен авыл халкы җыела ботка ашарга. Бәйрәмгә кайта алмаучыларга махсус савытларга тутырып алалар ботканы. Чөнки һәркем ботканы ашарга тиеш. Авыз иткән һәркемгә тәненә сихәт, җанына рәхәт иңдерелә. Бер капчык ярма шул көнне пешерелеп һәм ашалып бетерелә.
Карга боткасы – структурасы белән Нәүрүзгә бик якын торган һәм безнең климатик шартларыбызга яраклаштырылган, кызыклы, Сабантуйга килеп тоташа торган бер йола.
В деревне Княбаш Кукморского района посчастливилось наблюдать «Карга боткасы» (прямой перевод: грачиная каша). Приготовление каши – что-то особенное, исконно тюркское. Кашу готовят в котле. Котел сажают около берега. Воспоминания о котле и том, как его ставят, сохранились еще с детства. Очаг под котлом – место, где каждый день готовят еду. Каждый день зажигают огонь, этот очаг направляется к печке, там же есть труба-дымоход. Дым поднимается именно через эту трубу. Это – самый безопасный способ. Под котел бросают сухие ветки, мало и дыма, и тепла. Летом не затопишь печку, а готовить надо. Именно в таких случаях использовался котел. Это был самый удобный вариант.
На месте, где обычно проводят «Карга боткасы», именно по такой системе ставят котел. В Кукморском районы кашу, обычно, готовят, в котле объемом 150 литров воды. В деревне Княбаш даже не помнят как давно у них хранится котел. Котел хранится у семьи, которая каждый год готовит кашу. Котлом пользуются только один раз в год.
На подготовленное место сажают котел, с одной стороны подпирают колышками. Одна сторона котла подготавливается для дров, веток, а с другой стороны выходит дым.
Структура обряда определяет персоналии данного обряда. В каждом ритуале бывают персонажи, выполняющие те или иные функции. В «Карга боткасы» по старинным традициям, повариха это – пожилая женщина (70-72 лет) и ее помощница (женщина 40-45 лет). В дальнейшем повара заменяет ее помощница. На роль помощницы выбирается другой человек. Дети носят дрова и воду. В итоге дров собирается целая поленница.
Женщина, которая готовит кашу, время от времени мешает кашу и следит за очагом. Ничего более она не делает. Каша не должна подгорать. Есть специальная длинная ложка. Чтобы было удобно перемешать кашу.
Как только вскипает вода, в котел кладут первую партию крупы. Как только вода с крупой начинает закипать, ставят второй котел. Вскоре в третьем котле начинают варить яйца. Как только яйца сварятся, их убирают и ставят в третий котел третью порцию крупы. Около котла остаются только повар и ее помощница. Позже дети снова собираются около места готовки каши. У каждого ребенка на руках варежки и перчатки. Начинают делить кашу по тарелкам и раздавать детям. Старшие говорят пожелания каждому ребенку, когда передает тарелку с кашей. Позже для детей устраивают разные конкурсы. Все поднимаются на «Зәрә тау» и переворачивают ведро со сваренными в крутую яйцами. Дети же начинают собирать эти яйца. В основе этого действия лежит символ оплодотворения земли. Яйцо – микро часть макрокосмоса.
После первого обеда детей, к месту «Карга боткасы» собираются жители деревни. Для тех, кто не смог приехать на праздник кашу кладут в специальные емкости. Потому что каждый житель деревни должен попробовать кашу. Ведь эта каша приносить здоровье. Целый мешок крупы, собранный сутра, варится и съедается за один день.
По своей структуре «Карга боткасы» очень близок к «Нәүрүз». «Карга боткасы» – очень интересный праздник, подстроенный под наши климатические условия. Этот праздник связывает нас с Сабантуем.
