2 973
ХХ гасыр башында вәгазь теленең үзгәреш кичүе.
Вәгазь проблемасы ике аспектта була дип әйтик, аның ике аспекты була. Беренчесе – шәригатькә таяну, икенчесе – вәгазьне димәк тәгълимнең, нәсыйхәтнең гади халыкка, гавамга аңлаешлы булуы. Чөңге, чөңге түгел инде, хөләсә дип әйтик инде. Беренчедән, әгәр дә без хөтбәне гел гарәпчә әйтсәк, нәсыйхәтләре белән бердән, аны гади халык аңламый. Һәм 1898 нче елда Мөхәммәдьяр мөфти, Мөхәммәдьяр Солтанов галиҗәнаплары тарафыннан фәтфә чыгарыла һәм ул фәтфәдә ул үтенеп сорый һәм әмер бирә имамнарга аена ике мәртәбә булса да һәм зур бәйрәмнәрдә вәгазьләрне гади халык телендә сөйләргә. Гавам халыкка, чөнки алар аны аңларга тиеш.
Икенче яктан, монда тагын бер аспект була, чөнки имамнар гади телне, гавәм телне күп очракта шушы телдә сөйли алмаганнар. Алар аны көнкүрештә файдаланганнар, әмма вәгазь бит инде ул лекция дип әйтергә кирәк, нәсыйхәт һәм аны дөрес итеп сөйләргә кирәк . Һәм инде монда аларның тәҗрибәләре булмаган, чөнки гадәтчә аларны мәдрәсәләрдә дәгъва итәргә, нәсыйхәт итәргә шушындый югары телдә, суфилар телендә сөйләргә өйрәткәннәр. Һәм инде бу үзенә карата да бер каршылык булган. Әмма тиздән бу каршылыкны бетерәләр. Һәм инде гадәтчә 1910 нчы елдан соң бу проблеманы гомумән дискустан алалар дип әйтергә була. Әмма кайбер җирләрдә, мәсәлән, кадимчеләр дип әйтәләр инде күп очракта бу гадәткә каршы петицияләр язганнар. Аларның төп дәлиле, бу низагта дип әйтергә кирәк, ул менә хәзер әгәр дә гади халыкның телендә сөйли башласак дип әйтәләр алар, мәчет политик сөйләшүләр һәм әңгәмәләрнең бер таяныч ноктасы булачак дип раслыйлар алар. Әмма инде бу процессны алар кире кага алмыйлар. Дөресен генә әйткәндә, алар күп тә булмый. Күпчелек имамнар шушы Мөхәммәдьяр Солтановның әмеренә һәм фәтфәсенә буйсыналар. Һәм инде аның дәлилләренә алар өстенрәк дип карыйлар. Менә бу икенче аспект.
Әз генә тирәнрәк кереп китсәк, шушы мәхәллә тормышына һәм инде телләрдән чыгабыз әкрен генә. Монда тагын бер аспект туа. Ул – мәхәлләнең эчтән торышы һәм үзбилгеләнүе. Димәк, без хәзер конкрет мәхәлләне алабыз. Монда, нәрсә дип әйтергә кирәк, монда берничә аспект бар һәм алар берсе-берсе белән бик тыгыз бәйләнгәннәр. Мәсәлән, менә ерактан башлыйк инде, күп кенә авылларда мәхәлләләр күп булган. Димәк, мәхәллә – ул, урысча итеп әйткәндә община, никадәр мәчет бар анда, шулкадәр мәхәллә бар. Һәм инде, мәсәлән, бу һәр мәхәлләнең абруе һәм, гомумән, динчелеге дип әйтик, иманы мулладан, имамнан торган. Никадәр аның сабырлыгы булган: нәсыйхәт әйтергә, үгетләргә үз мәхәлләсен – шулкадәр диндә кешеләр булган дип әйтик, иманы да көчлерәк булган. Әмма бу имамнарның абруйлары бер-беренә карата төрле булган һәм аларның белемнәре дә төрле булган, логикасы да төрле булган. Күп очракта, шушы дини мәсьәләләрдә фикерләре дә төрлечә булган.
Менә аның бер күрсәткече – ул календарь проблемасы, гомумән, календарь проблемасы. Чөнки, мәсәлән, гәҗитләрдә дә ул вакытта календарь проблемасы шактый гына күтәрелә торган булган. Чөнки бөтен җирдә аны төрлечә санаганнар һәм инде без менә хиҗрә дип әйтәбез, әмма ул бөтен җирдә төрлечә булган. Аның бер күрсәткече, тагын бер әйтәм, бөтен кеше көлеп йөргән, әле ХХ гасыр башында андый проблема булган. Бер авылда мәхәлләләр, һәрбер мәхәллә үзенчә уразага кергән һәм үзенчә уразадан чыккан, мәсәлән. Аның бер көн аермасы булырга мөмкин булган, димәк, мәсәлән, берсе керәләр 20се, инде милади белән әйткәндә 20 нче февраль, ә икенчеләре 21 нче февраль керә. Шул ук авылның икенче очындагы икенче мәхәллә. Бу бер яктан күрсәтә: шушы мәхәлләнең автономлыгын, димәк, менә шушы кешеләр, халык өчен муллаларның абруе, дин проблемалары һәм дөньяви проблемалар да шулкадәр бөек дәрәҗәдә булган, һәм инде, мәсәлән, мөфтинең фәтфәсе өстеннән дә алар буйсынганнар үзләренең имамнарына, ә мөфтигә тугел.
Мөфтиләр тарафыннан фәтфә, нигә кагылышлы, рамазан аена бергә керә торган фәтфә дип әйтик инде. Ул, хәзер мин ялгышмасам, XIX гасырның икенче яртысында чыга булган. Әммә ХХ гасырның башында күп кенә җирләрдә шушы локаль гөләма дип әйтик инде, локаль дин әһелләре үзенә карата фәтфә чыгарып шушы проблемаларын үзләренчә эш итә алганнар. Һәм инде бу, дөресен әйткәндә, норма булган.
Шуннан кереп киткәндә, бу автономлык проблемасы, тагын бер әйтик, ике яклы булган. Бер яктан плюслары булган, икенче яктан шактый минуслары булган. Плюсларга кереп китсәк, мәсәлән, менә шушындый подход дип әйтик инде, шушындый бер күренеш, ул гомумән күрсәтә авылларның, авыл тормышының, шушы, гомумән, урысча әйткәндә, общий дискурста, катнашы булмавын һәм инде автономлыгын әйтә.
Проблема проповедей имеет два аспекта. Первое – опора на Шариат, второе – понятность проповеди, наставлений простому народу, народной массе. Во-первых, если мы начнем говорить хутбу назидания на арабском, то простой народ не поймет. В 1898ом году муфти Мухаммадьяр, почтенный Мухаммадьяр Султанов выпускает фатфу, где он просит и приказывает имамам хотя бы два раза в месяц и на больших праздниках рассказывать проповеди на простом языке. Чтобы народная масса понимала его.
С другой стороны, еще один аспект – имамы часто не умели рассказывать на простом народном языке. Они использовали его в повседневной жизни, но ведь проповедь – это лекция, назидание и его нужно правильно рассказать. Но в этом у них не было опыта, так как их в медресе обучали давать назидания на таком высоком языке, языке набожных. И это было в своем роде противоречием. Но вскоре это противоречие искореняют. А после 1910-х годов эта проблема вообще снимается с дискурса. Но в некоторых местах консерваторы пишут петиции против этого обычая. Самым главным доказательством в этом споре они называют то, что если они начнут рассказывать на простом языке, то мечеть станет опорной точной политических бесед. Но они уже не могут опровергнуть этот процесс. Если говорить правду, то проходит совсем немного времени, как многие имамы подчиняются приказу и фатфе Мухаммадьяра Султанова. И его доказательства они рассматривают как вышестоящие. Это второй аспект.
Если зайти немного глубже, то здесь мы уже выйдем к приходской жизни и языкам. Тут возникает еще один аспект. Это самоопределение и внутреннее строение приходской жизни. То есть здесь мы берем конкретный приход. Тут есть несколько аспектов и они очень тесно взаимосвязаны между собой. Начнем из далека: во многих деревнях много было приходи. То есть «мәхәллә» — община, сколько мечетей столько и общин. Авторитет и даже можно сказать религиозность этой общины зависит от муллы, имама. Насколько терпелив он был, давал назидания, насколько наставлял свою общину, настолько больше людей придерживались религии, и вера была сильнее. Но авторитет этих имамов по отношению друг к другу был разный, как образование и логика. Во многих случаях даже в таких религиозных вопросах у них были разные мнения.
Один из показателей – это проблема календаря. Так как, и в газетах эта проблема довольно часто поднималась. Так как в разных местах его считывали по-разному, мы, например, называем хиджра, но он был везде разным. Его один показатель – еще в XX веке эта проблема существовала и все смеялись над этим. Общины, находящиеся в одной деревне, в разное время держали уразу(постились) и прекращали. Была возможность разницы в один день, например, один начинал уразу 20 февраля, а другой 21го. Так же и другая община, находящаяся на другом конце деревни. С одной стороны, это показывает автономность общины, то есть авторитетность мулл среди народа и что религиозные и мирные проблемы были на одном уровне. И, например, даже над фатфой муфтия они подчинялись своему имаму, а не муфти.
Фатфа со стороны муфти – это фатфа общего начала месяца Рамадан. Он, если я не ошибаюсь, выпускается во второй половине XIX века. Но в начале XX века во многих местностях эта локальная гламурность, локальные религиозные деятели сами выпускали фатфу и делали по-своему. И это, честно говоря, было уже нормой.
И говоря об этой проблеме автономности, она опять же была двухсторонней. С одной стороны, были плюсы, с другой – достаточно много минусов. Если говорить о плюсах, вот такой подход говорит о том, что деревни, деревенская жизнь не причастна общему дискурсу и она имеет автономность.
