9 301
Татар телендә басым һәм интонация турында кыскача мәгълүмат.
Сүз басымын икенче төрле сүзнең җаны дип тә атыйлар. Әлеге төшенчәне беренче тапкыр фәлсәфәче, галим Диамед әйткән. Моны чыннан да шулай атарга мөмкин, чөнки сүзнең дөрес яңгырашка ия булуы, әйтелеше, кешегә тәэсире булсын өчен, аны дөрес басым белән әйтергә кирәк.
Телләр арасында төрле басымга ия булганнары бар. Татар теле, башка төрки телләр кебек үк, көч басымына ия. Ләкин әле тагын динамик басымга, ирекле, тотрыксыз басымга ия булган, гомумән, тональ һәм музыкаль басымга ия булган телләр дә бар. Татар теленең чагыштырмача тотрыклы басымга ия булуы ул басымның соңгы иҗеккә таба юнәлдерелүе, аңа омтылуы белән аңлатыла.
Гадәттә татар кешеләре башка тел берәмлекләрен файдаланырга, сөйләмгә кертергә телиләр икән, алар үзләре күнеккән, соңгы иҗеккә төшә торган басымны файдаланырга тырышалар. Әлбәттә, бу очракта инде сүзнең башкача яңгырашына тап булалар, акцент барлыкка килә дип әйтәбез.
Киресенчә, басымы даими, тотрыклы булган телләрдә беренче иҗеккә төшә торган, яисә гарәп телендәге кебек, ахырдан өченче иҗеккә төшә торган сүзләр татарчалаштырып әйтелгән вакытта, бөтенләй башка яңгырашка ия була. Татар телендә басымның соңгы иҗеккә омтылышы нигездә саклана. Әмма, һәр кагыйдәдә искәрмәләр булган кебек үк, татар телендә дә мондый искәрмәләр бар. Беренчесе турында инде мин бераз әйтә башладым. Телдә кулланыла торган алынма берәмлекләр һәрвакытта да татарчалаштырылып әйтелмиләр. Ягъни, әгәр дә рус, Европа (нигездә әлеге сүзләр барыбер рус теле аша татар теленә кергән) алынмалары татар телендә кулланылалар икән, аларның нигез телдәге басымнары соңгы иҗеккә төшмәгән очракта, бу басым үзенчә шул килеш саклана. Мәсәлән, без мондый мисалны китерә алабыз. Татар телендә алынма буларак кулланыла торган арена, аренда сүзләре бар. Нигез телдә аларның басымы икенче иҗеккә төшә, соңгы иҗеккә түгел. Татар телендә әлеге сүзләрне җөмлә калыбы эчендә кулланабыз икән, башка кушымчалар ялганган очракта да, без әлеге басымны шулай сакларга тиеш булабыз. Мәсәлән, без аре’ндага алабыз, арендага’ түгел. Аре’нада чыгыш ясыйбыз. Аренада’ түгел.
Нигез телдә сүз басымы соңгы иҗектә килгән очракта бу вариантлар татар теленең калыпларына яраклаша. Ул очракта, күпме генә кушымча ялганмасын, сүз басымы соңгы иҗеккә таба омтыла. Мондый мисаллар бездә күп.
Икенче калып, татар теленең үз сүзләре турында сөйләгән очракта, басым соңгы иҗеккә төшмәгән вариантларга без тагын берничә искәрмә вариантны күрсәтәбез. Беренче очракта бу, һичшиксез, сорау берәмлекләре. Сорау берәмлекләрендә, сорау алмашлыкларында сүз басымы беренче иҗеккә төшәргә тиеш. Сөйләмдә элизиия – бер сүзнең икенче сүз белән кушылып китүе вакытында, сүз басымы үзгәреп, яраклаштырылып, сөйләм телендә, сөйләм агымына яраклаштырылып әйтелергә мөмкин. Әмма дөрес сөйләм, һәр сөйләм тактындагы һәр берәмлекне башкалар дөрес аңласын өчен, басым дөрес куелган очрак уңышлырак санала. Мәсәлән, Ни ‘нди кешеләр белән очрашу? Ка’йчан барырга кирәк?
Шул рәвешле күрсәтү, билгесезлек, һәм өлешчә билгеләү алмашлыкларында да безнең, һичшиксез, сүз басымыбыз беренче иҗеккә төшә. Татар телендә ике яки берничә элементтан торган кушма сүзләребез шактый еш очрый: һичшиксез, һәркайда, һәркем, аккош, ашъяулык сүзләре. Мондый очракта ике сүзнең дә аерым басымы була. Ләкин төп басым – беренче сүз басымы, һичшиксез, көчлерәк булуга нигезләнә. Икенче сүздәге басым өстәмә басым булып исәпләнә. Ул бөтенләй басымсыз әйтелә дип әйтү дөрес булмас, әгәр дә интонацион яктан аны тикшерсәң, һичшиксез, икенче сүзнең дә басымы була. Әмма беренче сүзнең басымы бу очракта көчлерәк.
Искәрмә очракларга тагын берничә вариантны өстәргә кирәк. Рәвеш ясый торган -ча/чә, -дай/дәй кушымчалары татар телендә басымны үзенә алмый дигән кагыйдә яшәп килә. Соңгы вакытларда, әлбәттә, бу кагыйдәдән тайпылышлар ешрак очрый. Ләкин сәнгать белгечләре, сөйләм теленә, ораторлык осталыгына өйрәтүчеләр бу кагыйдәне истә тотарга һәм хәзерге көндә дә әлеге кагыйдәнең актуаль булуына басым ясыйлар. Шуңа күрә без кыш көне аю’дай йокларга тиеш түгелбез.
Татар телендә кулланыла торган гарәп, фарсы сүзләрендә дә рус сүзләрендә кебек үк алынма нигездәге басым күп очракта саклана. Мәсәлән, без респу’бликабызда дип сөйлибез икән, лә’кин дип гарәп вариантындагыча кулланабыз.
-ча/чә, -дай/дәй кушымчалары белән ясала торган татар рәвешләре шулай ук үзенчәлекле әйтелешкә ия. Чөнки бу кушымчалар үзләре аша басымны үткәрмиләр һәм үзләренә әлеге басымны алмыйлар. Шуңа күрә без фи’лдәй көчле, аю’дай ятарга тиеш түгелбез. Кушымчалар турында сөйләгәндә тагын бер нәрсәне истән чыгармаска кирәк. Юклык формасында килгән фигыль вариантлары шулай ук үзенчәлеккә ия. Чөнки татар телендә юклык формасын белдерүче кушымчалар басымны беркайчан да үзләренә алмыйлар һәм үзләре аша үткәрмиләр. Шуңа күрә мин кибеткә бүген ба’рмадым, бармады’м түгел. Алар безгә иртәгә ки’лмәячәкләр.
Боерык фигыльләрне әйткән очракта да, басымны беренче иҗеккә куеп әйтсәк, безнең сүзләребез үтемле һәм, һичшиксез, аңлаешлы булачак. Безгә кунакка ки’легез, начарлыклар эшлә’мәгез формалары уңышлы булыр.
Басымның дөрес куелышы сөйләмнең интонациясенә дөрес тәэсир итә. Чөнки һәр сүзнең басымы сөйләмдә кулланыла торган фраза басымына да тәэсир итә. Сөйләмдә кайсы сүзгә ныграк игътибар итәргә тиеш булабыз, логик басымны без әлеге сүзгә куярга тиеш булабыз.
Татар телендә нигездә төп өч интонацион калып яши. Беренчесе – хикәяләү интонациясе. Тыныч тойгы белән әйтелгән хикәя җөмләләрне без шулай әйтәбез, алар сөйләмдә еш кулланыла. Әгәр дә теге яки бу нәрсә турында белергә телибез икән, сорау интонациясен файдаланырга тиеш булабыз. Әлеге интонация сорау алмашлыклары аша, сорау кисәкчәләре аша ешрак файдаланыла. Рус теленнән аермалы буларак татар телендә бары тик интонация формасы белән генә белдерелә торган язма берәмлекләребез яшәми. Алар мимика, жест белән сорау формасын белдерергә мөмкин, ләкин аны камил, татар җөмләсе дип әйтү дөрес булмас. Һәм өченче – бу тойгы интонациясе. Без әгәр дә көчле тойгы белән шатлык хәбәрен җиткерергә телибез икән, яки, киресенчә, кайгылы хәбәр булырга да мөмкин. Бу очракта, һичшиксез, тойгылы интонацияне файдаланабыз. Сөйләмебездә тембрны көчлерәк әйтергә тиеш булабыз. Соңгы сүзләргә басымны ныграк төшерергә, басымны дөресрәк куеп, әйтергә тиеш булабыз. Интонация белән басым бер-берсе белән бик тыгыз бәйләнештә. Аларны аерып карап, бары тик берсен генә дөрес әйтеп, икенчесендә хаталану, дөрес булмас.
Ударение по-другому называют душой речи. Впервые этот термин использует философ, ученый Диамед. Его, действительно, можно так назвать. Ведь для того, чтобы слово имело правильное звучание, а речь влияла на окружающих, их нужно произносить с правильно поставленным ударением.
Языки имеют различные виды ударения. Татарский язык, так же как и другие тюркские языки, относится к языкам, в которых преобладает силовое ударение. Также существуют языки, которым характерны динамичное, свободное, музыкальное, количественное и др. виды ударения. Неподвижное (постоянное) ударение в татарском языке объясняется тем, что ударение практически всегда падает на последний слог.
Обычно если татары хотят ввести в свою речь иноязычные элементы, они стараются использовать привычное для них ударение, которое падает на последний слог. Конечно, в этом случае слова произносятся иначе, таким образом, появляется акцент.
Стремление ударения падать на последний слог в основном сохраняется. Но бывают и исключения.
1. В татарском языке заимствованные слова не всегда произносятся на татарский лад. То есть, если в татарской речи употребляются русские и европейские заимствования и, если в оригинале ударение не падает на последний слог, то оно сохраняется.
Например, арена, аренда. На языке оригинала ударение в этих словах падает на второй слог, а не на последний. При использовании в татарской речи, мы должны сохранять это ударение, даже если к этим словам добавляются окончания.
Например, аре’ндага алабыз, аре’нада чыгыш ясыйбыз.
Если в исходном языке ударение падает на последний слог, то заимствования приспосабливаются к системе татарского языка. Сколько бы окончаний к слову не добавлялись, ударение стремится к последнему слогу. Таких примеров у нас много.
2. К исключениям так же относятся и несколько вариантов слов татарского языка. Во-первых, это вопросительные единицы. В вопросительных единицах и вопросительных местоимениях ударение должно падать на первый слог. При элизии (отпадение звука) между двумя словами ударение может меняться, приспособляться к речи. Но для того, чтобы речь была ясна, нужно стремиться ставить ударение к каждой речевой единице.
Например, Ни’нди кешеләр белән очрашу? Ка’йчан барырга кирәк?
Таким образом, в указательных, неопределенных и частично в определительных местоимениях ударение падает на первый слог.
В татарском языке есть сложные слова, которые образуются сложением двух или более основ. Например, һичшиксез, һәркайда, һәркем, аккош, ашъяулык. В этих словах каждая основа имеет свое ударение. Но главное из них, ударение на первой основе, звучит сильнее. Ударение на второй основе является дополнительным (побочным). Нельзя сказать, что вторая основа произносится без ударения. Если проверить интонацию, то можно заметить ударение и на второй основе. Но, повторюсь, ударение на первой основе звучит сильнее.
Существуют еще несколько исключений из правила. В татарском языке есть правило о том, что окончания -ча/чә, -дай/дәй, которые образуют наречия, не принимают на себя ударения. В последнее время все чаще отступают от этого правила. Но преподаватели ораторского мастерства и речи подчеркивают актуальность этого правила и советуют его предержаваться. Поэтому мы не должны произносить кыш көне аю’дай йокларга.
В татарском языке ударение сохраняется и в заимствованных основ из арабского языка и фарси. Например, респу’бликабызда, лә’кин.
Наречия, образованные с окончаниями -ча/чә, -дай/дәй так же имеют особое произношение. Потому что эти окончания не пропускают дальше себя ударение и не принимают его на себя. Поэтому не правильно произносить фи’лдәй көчле, аю’дай ятарга.
Говоря про окончания, нужно помнить еще один момент. Глаголы в отрицательной форме так же имеют особенность не принимать и не пропускать дальше себя ударение. Поэтому, мы произносим так: Мин кибеткә бүген ба’рмадым. Алар безгә иртәгә ки’лмәячәкләр.
Глаголы в повелительном наклонении произносятся с ударением на первом слоге. Например: Безгә кунакка ки’легез, начарлыклар эшлә’мәгез.
Правильно поставленное ударение влияет на интонацию речи. Так как ударение в каждом слове влияет на фразовое ударение. Для усиления значения слов в речи используется логическое ударение.
В основе татарского языка существует три интонационных форм.
1. Интонация повествования. При произнесении предложений с пониженным голосом, мы используем эту интонацию, которая часто встречаются в нашей речи.
2. Если мы хотим узнать о чем-то, то должны произносить вопросительную интонацию. Эта интонация чаще всего используется при помощи вопросительных местоимений, частиц. В отличии от русского языка, в татарском языке нет письменных частиц, которые выражаются только интонацией. Вопросительная интонация может выражаться с помощью мимики, жестов, но это сложно назвать правильно построенным татарским предложением.
3. Восклицательная интонация. Если мы хотим выразить радостное сообщение или, наоборот, сообщить о чем-то грустном, мы используем эту интонацию. В речи мы должны будем произносить тембр сильнее, ставить ударение на конец предложения.
Интонация и ударение тесно связаны друг с другом. Их нельзя отделять друг от друга, и если на одно из них мы будем обращать внимание, а на другое – нет, наша речь будет неправильной.
