3 494
Туй лексемасына лингвокультурологик анализ.
Төрки халыкларда, шул исәптән татар халкында да, гомернең өч туе дигән гыйбарә бар: бәби туе, яшьлек туе һәм кеше гомеренең соңгы туе, дини чыганакларда ул җеназа туе дип тә бирелә. Һәм татар халкында бу туйларга кагылышлы бик матур һәм үзенчәлекле гореф-гадәтләр дә бар. Һәрберсенеке, үзенеке аерым-аерым. Ләкин, аерым-аерым булсалар да, уртак сыйфатлар да бар. Бәби туена да, яшьлек туена да , кеше гомеренең соңгы туена да караган уртак сыйфатларның берсе — ул нинди дә булса яңа этапка, тормышның башка формасына күчү дигәнне аңлата бу туйлар. Мәсәлән, әни карнында йөргәннән соң, яңа бәби бу дөньяга барлыкка килә, тормышның башка формасына күчә дип әйтик. Аннары соң, үзе генә яшәгәннәң соң башка кеше белән гаилә корып, гаилә төзеп, туганлык мөнәсәбәтләр булдырыла һәм яңа формада кеше яши башлый дип әйтик. Һәм кеше гомеренең соңгы туе – ул шулай ук бу дөньяда яши дә, үлгәч теге дөньяга күчә булып санала, ягъни дини хезмәтләр буенча карасак, без бу дөньяда сыналырга гына килгән, өч көнгә кунакка гына килгән. Һәм без сыналганнан соң без күчәбез теге дөньяга. Һәм менә бу кеше гомеренең соңгы туе да шушы этапны билгеләүче бер күренеш булып тора дип әйтик.
Икенче уртак сыйфат – ул төсләр символикасы, ак төснең куллануы. Бәби туенда да, яшьлек туенда да, кеше гомеренең соңгы туенда да ак төс өстенлек итә. Ул чисталык һәм пакьлык билгесе булып тора. Бәби дөньяга килгәч аны ак биләүләргә төреп, салып дип әйтик инде, каршы алалар. Һәм кеше кияүгә чыкканда ак күлмәкләр киеп кияүгә чыга. Һәм соңгы юлга озатканда да аны ак кәфенлеккә төреп озаталар. Дөрес, яшьлек туенда ак күлмәк киеп кияүгә чыгу ул әле чагыштырмача яңа барлыкка килгән күренеш дип әйтергә була, 60нчы елларда. Ләкин татар халкы бик ак төсне сайлаган. Билгеле булганча, без белгәнебезчә, башка халыкларда төрле төстәге киемнәр кию очраклары бар. Ләкин татар халкы ак күлмәк киюне өстен күргән һәм кызны ак күлмәк киеп кияүгә бирәләр.
“Туй” сүзенең этимологиясенә игътибар итсәк, Әхмәдияновның хезмәтендә бирелгәнчә, ул борынгы төрки сүз. “Туй” хан үткәргән тантана, тантаналы мәҗлес дигән сүзгә барып тоташа. Җәмал Вәлидинең “Татар теленең тулы сүзлеге”нә мөрәҗәгать итсәк, анда да шушы фикер җиткерелә: хан үткәргән тантана, мәҗлес дип. Бу сүзлектә тагын бик кызыклы бер фикер әйтеп үтелә: туй сүзенең төрекчә “дөгюн” сүзенә барып тоташушы турында. Ягъни “дөгюн” – ул туй дигәнне аңлата. Үз чиратында бу сүз “дөгюн” “тюк” сүзенә барып тоташа: “тюк көн” — “төк көн” – “туй көн” – “туй” шуннан килеп чыкмады микән дип фаразлана. Чөнки төркиләрдә туй көнне үзеңне дә, йорт җиреңне дә төкләр белән, йон белән бизәү гадәте булган. Һәм, әгәр искә төшерсәк, киленне каршы алганда, әти-әни аны “төкле аягың белән” дигән сүзләр белән каршы ала. Һәм бәлкем, менә бу “төкле аягың белән” дигән гыйбарә дә менә шул вакытларга ук кайтып каладыр, шул вакытларны күрсәтәдер.
Бүгенге көндә “туй” сүзе күбесенчә яшьләрнең бергә кушылып, никахлашу көнен, бергә гаилә кору көнен аңлата. Ә тантаналы мәҗлес формасы – аның бәби туе, өй туе, сабан туе, хезмәт туе дигән формаларында сакланып калган. Ә борынгы формасын без тарихи романнарда, аеруча Нурихан Фәттахның тарихи романнарында очрата алабыз. Мәсәлән, аның романнарында шундый юллар бар: “ Койтымбикә бүген үлем туе ясады” – “ Тотышның җиңү уңаеннан Алмаш хан туй үткәрде, туй җыйды” дигән мәгънәдә. Бу очракта, ул тантаналы мәҗлес формасында катнаша.
Бу “туй” сүзенең бүгенге көндә үк шулай ук бик үзенчәлекле, күчерелмә мәгънәгә корылган, нинди дә булса күплекне, кеше җыелган җирне, тавышны, машәкатьне, ыгы-зыгыны белдергән очракларда кулланылган вариантлары да бар. Ул да булса, “бака туе”,”эт туе”, “шайтан туе” һәм бүгенге көн әдәбиятында очраштыргалый “яфрак туе” дигән вариантлары да.
Кеше бу әйтеп киткән туйларда, яшьлек туенда аңлы рәвештә катнаша. Һәм шуңа күрә, бу туйга мөнәсәбәтле гореф-гадәтләр күбрәк, кешенең аңында берегеп калган. Һәм матур әдәбиятта да, халык авыз иҗатында да, мәкаль-әйтемнәрдә дә аеруча шушы формасы, кеше гомеренең менә бу яшьлек туе өстенлек ала. Без, мәкальләргә мөрәҗәгать итсәк, татар халкы туйның нинди булырга тиешлеген, анда кемнәрне күрергә теләгәнлеген һәм анда ничек итеп киенеп барырга, үзеңне ничек тотарга. Һәм, гомүмән, бу нинди бәйрәм икәнлеген күзалларга мөмкинлек биргән мәкаль-әйтемнәр бар. Мәсәлән, тубәндәге мәкальләрдә туйга карата этик характеристика, ягъни үз-үзеңне туйда ничек тотарга кирәклеге турында мәгълүмат бирелә:
“Туйга барсаң, туеп бар, бала-чагаң куеп бар” дигән мәкаль бар. Ягъни туйга ашарга түгел, ә күңел ачырга барырга кирәклеге һәм бала-чагаларны бәйрәмгә өстерәп йөрергә кирәкмәгәнлеге хәбәр ителә.
“Туйга барсаң, туеп бар, шырт-портыңны куеп бар” дигән мәкаль дә бар. Ягъни туйга барсаң, яхшы, күтәренке кәеф белән, күңел ачырга барырга кирәклеге ассызыклана.
“Туйга барсаң, туеп бар, ата казың суеп бар” дигән мәкаль дә бар. Шулай ук “Туйга барсаң, туеп бар, алтын күзлек киеп бар” дигән мәкаль бар. Бу мәкальләрдә туйга барсаң, буш кул белән барма, яңа гына гаилә коручы яшьләргә күчтәнәчеңне дә, үзеңнең дә бүләгеңне дә алып барырга кирәклеге әйтелә. Һәм “алтын күзлек киеп бар” дигәндә, бәлкем әле, үзеңнең тышкы кыяфәтеңә дә игътибар итергә кирәклеге. Ягъни кеше янына килгәндә матур итеп, пөхтә итеп киенеп барырга кирәклеге дә әйтелә. Шулай ук эстетик яктан, менә бу матур итеп киенеп бару “Туйга барсаң, туеп бар, туркы туның киеп бар” дигән мәкаль дә бар. Бу очракта да, кеше янына барганда матур итеп, пөхтә итеп киенеп барырга, шул рәвешле кешегә карата үзеңнең хөрмәтеңне белдерегә кирәклеге дә әйтелә.
Туйда күбесенчә уен-көлке, күтәренке рух өстенлек итә һәм бу мәкаль-әйтемнәрдә дә чагылыш таба. Мәсәлән, “Туйның күрке уен да көлке”, “Биисе килмәгәнгә туй килешми” дигән мәкальләр бар. “Туйда бии тукмак та” дигән мәкаль шулай ук туйда бөтен кеше хәрәкәттә, бөтен кеше күтәренке кәеф белән булганлыгын аңлата. Ләкин шул ук вакытта туйның тискәре ягын күрсәткән мәкальләр дә бар. Мәсәлән, “Якасыз тун булмас, үпкәсез туй булмас”, “Туйлаганга – туй, ясаганга – уй” дигән мәкальләр. Алар чагыштырмача күп тугел, ләкин бар. Бу мәкальләрне анализлап, без түбәндәге нәтиҗәләрне чыгара алабыз. Туйда төрле-төрле кешеләр катнаша, кешелек факторы дип әйтик инде катнаша, шуңа күрә туйда бөтен кешене тигезләп бетерү бик авыр эш, кешеләр үпкәләргә дә мөмкин һәм шуңа бәйле рәвештә менә бу мәкаль дә барлыкка килгәндер, туй үпкәсез булмас дип. Һәм “Туйлаганга – туй, ясаганга – уй” дигән мәкаль, шулай ук, “Әнә туй, менә туй, ат өстенә кәҗә суй” дигән мәкальләр туйның чыгымлы күренеш икәнлеген дә ассызыклый. Һәм шуңа бәйле рәвештә кайбер кыенлыклар тудыруын күрсәтә. Чөнки бөтен кешедә дә материаль яктан моның хатле бәйрәмне күтәрергә чаралар булмаска мөмкин. Бу шуның белән аңлатыла булса кирәк.
У тюркских народов, в том числе и у татар есть понятие трех свадеб: свадьба ребенка, свадьба молодости и последняя свадьба человеческой жизни, в религиозных источниках это дается как «җеназа». У татарского народа есть очень красивые и особенные традиции, связанные с этими свадьбами. У каждого своя, отдельная. Но даже если отдельные, есть и схожие качества. Одна из особенностей, которая относится к свадьбе ребенка, свадьбе молодости и последней свадьбы жизни человека – все они означают переход к какому-либо новому этапу, переход к другой форме жизни. Например, ребенок, после того как побывал в утробе у матери, рождается и переходи к новой форме жизни. Позже он создает семью с другим человеком и создает родственные отношения, то есть начинает жить в новой форме. И последняя свадьба жизни человека, он живет в этом мире и умирает, но после это он переходит в иной мир. То есть если взглянуть на религиозные труды, то мы в этот мир пришли в гости всего на 3 дня. И после того как мы пройдем все испытания, мы перейдем в иной мир. Последняя свадьба жизни человека — явление, определяющее этот этап.
Следующая общая особенность – это символика цветов, употребление белого цвета. И на свадьбе ребенка, а на свадьбе молодости, и на последней свадьбе жизни человека используется белый цвет. Он является символом чистоты и опрятности. Когда рождается ребенок, его пеленают белой пеленой. Когда человек выходит замуж, надевает белое платье. И когда его провожают в последний путь, его обёртывают в белый саван. Да, можно сказать, что на свадьбе молодости сравнительно недавно начали надевать платье белого цвета, в 60-е годы. Но татары выбирали очень белый цвет. Как на известно, есть случаи, когда разные народы надевают вещи разных цветов. Но татары предпочитали белый цвет и выдавали девушек замуж только в белом платье.
Если мы обратим внимание на этимологию слова «туй», это древнетюркское слово , как дается в работах Ахмадиярова. Слово «туй» соединяется к торжеству, проводимому ханом, к торжественному мероприятию. Если мы обратимся к словарю Замаля Валиди «Полный словарь татарского языка», там то же дается значения торжественного мероприятия, проводимого ханом. На этом словаре дается еще одна интересная информация о том, что слово “туй” имеет общие корни с турецским словом “дөгюн”. Слово “дөгюн” в свою очередь соединяется корнями к слову “тюк”. Есть мысли о возникновении слова “туй”: “тюк көн” — “төк көн” – “туй көн” – “туй”. Потому что у тюрков был обычай украшать дом и себя пухом в лень свадьбы. Если вспомним, то когда родителя встречают невестку они говорят “Төкле аягың белән”. Возможно это выражение пришло именно с этих времен.
Сегодня “туй” представляет собой день создания семьи и венчания. А ее торжественная форма сохранилась в таких формах как: свадьба ребенка, домашняя свадьба, Сабантуй, свадьба труда. А исторические формы мы можем встретить в исторических романах, особенно в исторических романах Нурихана Фаттаха. Например, в его романах есть такие строки “Котыймбикә бүген үлем туе ясады”, это означает, что хан Алмаш в честь победы над Тотышем устроил свадьбу. В этом случае имеется ввиду пир.
На сегодняшний день у слова “туй” есть варианты означающие какое-то множество, скопление людей, проблему, суету, которые имеют особеннный переносный смысл. Например, “бака туе”(лягушачья свадьба),”эт туе”(собачья свадьба), “шайтан туе”(чертова свадьба), а так же в сегодняшней литературе встречается вариант “яфрак туе”(свадьба листвы).
Среди этих перечисленных свадеб, человек осознанно участвует только в свадьбе молодости. Поэтому традиций относящихся к этой свадьбе больше и они лучше сохранены в памяти. И в красивой литературе, и в фольклоре, и в пословица-поговорках превосходит в жизни человека именно свадьба молодости. Если обратимся к этим поговоркам, можно узнать какой должны была быть свадьба по мнению татар, кого они хотят там видеть, как одеваться, как вести себя. И в общем, есть поговорки и пословицы, которые дают представление о том, что это за праздник. Например, в ниже представленных пословицах дается информация об этической характеристике свадеб, о том, как нужно вести себя на них:
Пословица: “Туйга барсаң, туеп бар, бала-чагаң куеп бар” ( если идешь на свадьбу, иди сытым и оставь детей). То есть, на свадьбу нужно идти не есть, а веселиться и не нужно брать с собой детей.
Пословица: “Туйга барсаң, туеп бар, шырт-портыңны куеп бар”(если идешь на свадьбу, иди сытым и без негатива). То есть, подчеркивается необходимость идти на свадьбу с хорошим, поднятым настроением.
Так же есть пословицы “Туйга барсаң, туеп бар, ата казың суеп бар”( если идешь на свадьбу, иди сытым и с гусем) и “Туйга барсаң, туеп бар, алтын күзлек киеп бар”( если идешь на свадьбу, иди сытым в золотых очках). В этих пословица говорится, что нельзи идти на свадьбу с пустыми руками, иди с гостинцами для молодой будущей семьи. Когда говорится о золотых очках, это наверное о том, что нужно обратить внимание и на свой внешний вид. То есть, когда выходишь в свет нужно одеваться чисто и опрятно. Еще одна пословица об эстетической стороне “Туйга барсаң, туеп бар, туркы туның киеп бар”( если идешь на свадьбу, иди сытым и одетым в шубу). И в этом случае подчеркивается важность одеваться в чистое и опрятное, когда выходишь к людям, показывая им так свое уважение.
На свадьбах преобладает больше веселье, поднятый духи это отражено в пословицах и поговорках. Например, “Туйның күрке уен да көлке”( краса свадеб – веселье да игры), “Биисе килмәгәнгә туй килешми”( кто не хочет танцевать, тому не место на свадьбе). Пословица “Туйда бии тукмак та” ( на свадьбе танцует даже скалка) означает, что на свадьбе все в движении, у всех поднятое настроение. Но в то же время есть поговорки показыввющие плохую сторону свадеб. Например, “Якасыз тун булмас, үпкәсез туй булмас”, “Туйлаганга – туй, ясаганга – уй”.
