5 706
Татар халкының язу тарихы: рун, гарәп, латин һәм кирилл алфавитлары.
Татарларның язу тарихына тукталып үтсәк, үзенең тарихында татар халкы берничә төрле язуны алыштырган. Әлбәттә, бу турыда төрле фикерләр бар. Мәсәлән, безнең эрага кадәр үк төрки халыклар, аларның дәүләтчелеге булган, димәк аларның үз язулары да булган дигән фикер бар. Нинди язу куллангалыкларын, кызганычка каршы, бүген төгәл әйтеп булмый. Чөнки һуннарга бәйле ике төрле фикер яши. Бер фикер буенча, һуннар кытайлылар язуын кулланганнар, икенче фикер: аларның үз язу рәвешләре булган, хәттә рун язуын файдаланган дигән фикер бар. Скифлар төрки халык булса да, грек язуыннан файдаланганнар дигән фикер бар. Монда фикер төрлелеге бик көчле.
Традицион татар тел белеменә карасак, гадәттә, рун язулары күрсәтелә. Безнең эраның V-X гасырлары (кайбер чыганакларда VI-IX гасырлар дип күрсәтелә), гомумиләштереп әйткәндә безнең эраның X гасырына кадәр төркиләр төрки рун язуын кулланганнар. Бу язу үрнәкләре күп җирләрдә табылган. Иң беренче чиратта, Орхон һәм Енисей елгалары буенда, икенчедән, Азов, Дон тирәләрендә, көнчыгыш Ауропада, Венгриянең Сент Миклош җирлегендә, Алтайда, Урта Азиядә, Идел һәм Урал буйларынңа табылган язу үрнәкләре. Аларның таралу урыны бик киң.
Рун язуы, нигездә, уңнан сулга таба һәм астан өскә язылган. Ләкин шул ук вакытта Х.Курбатов китергән язу үрнәкләрендә сулдан уңга һәм горизонталь рәвештә язылган язмалар да урын алган. Моннан тыш рун алфавитында бер авазны белдерү өчен берничә хәреф кулланыла алган, хәтта 10, уннан артык хәреф тә була алган. Моны алфавитларның төрле территориягә каравы белән аңлаталар, монна тыш язма авторларының белем дәрәҗәсе белән аңлату очраклары да бар. Гадәттә, Орхон-Енисей буйларында табылган үрнәкләр – каберташ язмалары. Моннан тыш төрле коралларга (кылыч, мәсәлән) язылган төрле үрнәкләр, чүлмәк һәм башка савыт-сабаларга, бизәнү әйберләренә, таш кисәкләренә, хәтта орчык башларына язган үрнәкләр дә бар. Рун сүзенең килеп чыгышына бәйле шундый фикер яшәп килә: Скандинавия халыкларында сер һәм серле сүзләрен рун дип атаганнар. Барлык язмалар алар өчен аңлашыймый торган нәрсә булып күренгән. Шуңа күрә язуларны рун дип атый башлаганнар дип уйлыйлар.
Төрки халыкларның тарихында мең елдан артык кулланылган икенче язу – гарәп язуы. 922 елда Болгар дәүләтендә ислам дине кабул ителү нәтиҗәсендә, гарәп язуы кулланылышка килеп керә. Галимнәр фикеренчә, моңа кадәр үк гарәп сәүдәгәрләре, сәяхәтчеләре, китаплар аркылы төрки халыклар тормышына гарәп язуы үтеп керә башлаган. Гарәп язуы үзгәрми, тартыклар күпчелекне тәшкил итә, сузык авазлар өчен 3 кенә хәреф кулланыла. Моның татарларга туры килмәгәнлеген күптәннән әйтеп килсәләр дә (бу хакта Каюм Насыйри 1895 елда язылган “Әнмүзәҗ” китабында бигрәк тә зурлап сөйли), бары тик 20гасыр башында гына гарәп алфавитына үзгәрешләр кертергә кирәк дигән фикерләр барлыкка килә башлый. Бигрәк 1905-1908 елларда Әхмәтхади Максуди бу эшне бик нык күтәрә. Үзенең газетасында да, китапчыклар рәвешендә дә нинди реформалар ясарга кирәклеге хакында яза.
Иң беренче реформа 1915 елда ясала. Ул вакытта ике төрле каршылыклы фикер була. Яңа имля һәм урта имля дигән ике юнәлеш алып барыла. Яңа имля 10 сузык аваз (М.Корбангалиев, Г.Нугайбәк һ.б.), урта имля яклылар (Г.Ибраһимов, Г.Шәрәф, Ә.Максуди һ.б.) 6 сузык аваз кертергә кирәк дип белдерәләр. Ахыр чиктә барыбер 6 сузык авазны яклаучылар җиңеп чыга, реформа шулар файдасына хәл ителә. 1915 елдан алып гарәп шрифты кулланылуның соңгы елларына кадәр шундый үзгәрешләр була. 1927 елда латин шрифтына күчеш барлыкка килә. Моның алшартлары 1911-12 елларда ук күзәтелә. 1924 елларга таба “Латин дусы” дигән җәмгыять оеша, татар теленә латин шрифты туры килә дигән фикер үткәрелә. Ләкин зур этәргеч биргән вакыйга ул 1926 елда Бакуда үткән Беренче Бөтендөнья тюркология съезды була. Бу вакытта төрки халыклар өчен, хәтта Иран халыклары өчен латин графикасы күбрәк туры килә дигән карар кабул ителә. Ләкин ул вакытта ТАССРдан барган барган делегация моңа каршы килә, аның башында Галимҗан Ибраһимов була. Бу хакта зур мәкаләләр дә бастырыла. Мең еллык тарихны алып ташлау, чыганаклар, китаплар, дәреслекләр барысы да юкка чыгачак дип саныйлар. Реформа ясау белән генә кәнәгатьләнергә кирәк диләр. Ләкин бу күренешне инде туктатып булмый. Нәтиҗәдә, 1927 елның 3 июлендә Халык комиссарлары советы тарафыннан рәсми рәвештә латин графикасына күчү турында карар кабул ителә.
Әлбәттә, монда латин язуы татарлар өчен иң туры килә торган, әйтелеш нормаларын үзенә туплаган графика дип әйтәләр. Бу күпмедер күләмдә дөреслеккә туры килә. Гарәп графикасы белән чагыштырганда, латин графикасы күпкә кулайрак була. Ләкин монда да авырлыклар килеп чыга. Бөтен төрки халыкларның графикасын берләштерү (унификацияләү) юлында эш алып барыла башлагач, шул ук графиканы берничә тапкыр үзгәртергә туры килә. Ул яктан галимнәргә бик авыр була. Латин графикасы 30 елдан әкренләп кереп бетә.
10 едан артык кына вакыт уза. 1939 елда татар халкы кириллицага күчәргә мәҗбүр була. Моның төп сәбәбен сәясәт белән аңлаталар. Рус һәм татар телләрен өйрәнгәндә әле бер, әле икенче графикага күчүнең кирәге юк, берсен генә өйрәнсәк җитә дигән фикер үткәрәләр. Ул вакытта татар теленә бик күп рус алынмалары, рус алынмалары аркылы Ауропа алынмалары үтеп керә. Алынмаларны чыганак телдәгечә язу җайлы булсын дигән сәбәп тә күрсәтелә. 1939 елда рәсми язу буларак кириллица кабул ителә. 1941 елдан башлап тулысынча гамәлгә кертелә. Ләкин бик зур проблемалар кала. Беренче чиратта, [къ], [гъ] һәм [w] авазларын белдерә торган хәрефләр булмау. Бу тел өйрәнүчеләр өчен зур авырлыклар тудыра. Орфография ягыннан да авырлыклар килеп чыга.
Бу хакта җәмәгатьчелек бик борчылган. Бигрәк тә 50 елларда яңадан реформа ясау һәм орфографияга үзгәрешләр кертү, алфавитка махсус хәрефләр кертү турында реформалар языла. Реформа проектында махсуc къ, гъ хәрефләре кертелә, ләкин [w] буенча каршылыклар, сораулар хәл ителми. 1960 елда Хөкүмәт комиссиясе бу проектны раслый. Ләкин ахыр чиктә җәмәгатьчелек бу проекты расламавы, [w] авазын белдерә торган хәреф булмавы яхшы түгел дип гамәлгә ашырылмый кала.
80 еллар ахыры – 90 еллар башында кабат бер күтәрелеш булып алды. Гамәлдәге кириллицига кабат өстәмә хәрефләр кертергә кирәк дигән мәсьәлә күтәрелә. Икенче юнәлештә баручылар Яңалифны кире кайтаруны яклап чыгалар. Ләкин алар уңай нәтиҗәгә килмәделәр. Ахыр чиктә РФдә бары тик кириллица гына гамәлдә булырга тиеш дип хәл ителде. Бәлки киләчәктә татар теленең үзенчәлекләрен күрсәтә торган махсус хәрефләр өстәлер.
Если посмотрим историю письменности татар, то можно увидеть, что татарский народ успел поменять несколько письменности за всю свою историю. Конечно же есть разные мнения по этому поводу. Например, еще до нашей эры у тюркских народов было свое государство, значит, была и письменность. К сожалению, сегодня уже не можем точно сказать, какая именно была письменность. Потому что существует два взгляда по поводу гуннов. Первый взгляд предполагает, что гунны использовали письменность народа, живший на территории Китая. Представители другого взгляда предполагают, что у гуннов была своя письменность, есть мнение, что гунны пользовались руническим письмом. Есть мнение, что скифы хоть и были тюркским народом, пользовались греческой письменностью. Очень много разных мнений.
Если рассматривать традиционное татарское языкознание, обычно, основной письменностью считают руническую письменность. В V-X веках нашей эры (в некоторых источниках указываются VI-IX века), обобщенно до X века нашей эры тюркские народы пользовались рунической письменностью. Образцы данной письменности находились во многих местах. В первую очередь, около рек Орхон и Енисей, во вторых, рядом с Азовом и Доном, в восточной Европе, на территории Сент Миклош Венгрии, на Алтае, в Средней Азии, на Волге и Урале. Территория распространения данной письменности очень велика.
Руническая письменность, в основном, выполняется с права на лево, сверху вниз. Но в то же время образцы, приведенные Х.Кубатовым, написаны с лева на право и по горизонтали. Кроме этого в руническом алфавите для обозначения одного звука есть несколько (10, даже больше 10) букв. Это явления объясняют тем, что разные алфавиты находились на разной территории. Еще одно объяснение связано со степенью грамотности автора. Орхоно-Енисейские образцы, в основном, надгробные записи. Кроме этого есть образцы письменности, сохранившиеся на оружии (сабля), на горшках и других посудах, на украшениях, камнях, даже на веретене. Есть несколько мнений насчет названия «руническая письменность». У скандинавцев слово «рун» носит значения секрет, тайна, скрытный. Вся письменность казалась им чем-то тайным. Поэтому письменность начали называть «рун».
Второй письменностью, которая использовалась тюркскими народами на протяжении тысячи лет, является арабская письменность. В 922 году вследствие принятия Булгарским государством ислама, как государственную религию, арабской письменностью стали пользоваться в повседневной жизни. По мнению ученых, еще до принятия ислама, арабская письменность начала проникать в жизнь тюркских народов через арабских торговцев, путешественников и через книги. Арабская письменность, в основном, не меняется, согласные составляют большинство, для обозначения гласных звуков есть всего 3 буквы. Очень давно начали говорить о несоответствии данной письменности татарскому языку и татарам (К.Насыри написал об этом в своей книге «Әнмүзәҗ» еще в 1895 году), но только в начале XX века начали появляться мнения, что в арабский алфавит нужно добавить несколько букв. В 1905-1908 годах Ахматхади Максуди постоянно поднимал этот вопрос: писал о необходимых реформах в газете, в книгах.
Первая реформа была сделана в 1915 году. В то же время появились два противоположных мнения, два направления: «иске имля» старое письмо и «яңа имля» новое письмо. Новое письмо предлагало добавить 10 звуков (М.Курбангалиев, Г.Нугайбек), старое письмо предлагало добавить 6 звуков (Г.Ибраһимов, Г.Шараф, А.Максуди). Победу одержали представители старого письма, и реформа решается в их пользу. Начиная с 1915 года и до конца, арабская письменность использовалась с этими дополнительными буквами. В 1927 году происходит переход на латинский шрифт. Предпосылки этой реформы можно было заметить еще в 1911-1912 годах. Ближе к 1924 году организуется сообщество «Латин дусты». В этих же годах появляется мнение, что латинский шрифт более удобен для использования носителей татарского языка. Но основным толчком для принятия решения стал Первый Всемирный съезд по тюркологии, проведенный в 1926 году в Баку. В это время решают, что всем тюркским народам, в том числе и народам Ирана в использовании латинская графика будет легче. Но делегация из ТАССР во главе с Галимзяном Ибрагимовым была против этого предложения. Об этом писали и печатали много статей. Члены делегации считали, что исчезнет тысячелетняя история, все источники, книги и учебники. Они считали, что нужно довольствоваться только проведением реформы. Но это явление было уже не остановить. В итоге, 3 июля 1927 года Советом комиссаров народов было принято решение о переходе на латинскую графику.
Говорят, что латинская графика подходит для татарского языка, письменности и нормам речи в целом. В какой-то мере это соответствует правде. Латинская графика, по сравнению с арабским, намного удобнее. Но и здесь есть свои трудности. При унификации графики всех тюркских народов, пришлось менять данную графику несколько раз. Ученым пришлось нелегко. Латинская графика освоилась в полной мере через 30 лет.
Прошло чуть больше 10 лет. И в 1939 году татарский народ был вынужден перейти к кириллице. Причина этого явления объясняется политикой. Один за другим появляются люди, считающие, что удобнее пользоваться только одной графикой. При наличии одной единой графики, не будет необходимости переходить от татарской графики к русской. Это облегчило бы изучение языков. В то же время в татарском языке появляется много русских и Европейских заимствований. Мнение, что написание заимствований как в языке источнике будет правильным, так же повлияло на переход к кириллице. В 1939 году кириллица стала официальной письменностью. А с 1941 года была полностью освоена. Но проблемы остаются. Во-первых, отсутствие букв для обозначения звуков [къ], [гъ] и [w]. Это создает огромные трудности в изучении языка. Появляются трудности и в орфографии.
Все эти проблемы очень волновали общественность. В 50ых года снова начинают говорить о необходимости проведения реформы, о необходимости дополнительных букв в алфавите. В проекте новой реформы упоминаются буквы обозначающие звуки [къ], [гъ], но по поводу буквы w возникают споры. В 1960 году Правительственная комиссия утверждает этот проект. Но в итоге отсутствия буквы для обозначения звука [w], а так же тот противоречия общественности, проект не был осуществлен. В конце 80 – начале 90 годов был еще один всплеск и желание внести изменения в кириллицу. Некоторые общественные деятели предлагали вернуть Яналиф. Но все попытки не увенчали успехом. В итоге было принято решение, что в РФ должна использоваться только кириллица. Может быть в будущем появятся буквы, обозначающие особенности татарского языка.
