5 421
Татар профессиональ музыкасы барлыкка килү тарихы. Аңа нигез салучы композиторлар.
Рус музыка сәнгатенә нигез салучы Михил Иванович Глинка дип санала. Күп кеше “Нишләп нәкъ менә Глинка, аңа кадәр дә композиторлар булган бит?!” дигән сорау бирә. Хикмәт нәрсәдә? Глинкага кадәр язган композиторларның миллилеге булмаган, алар итальян, немец композиторларына охшатып музыка язганнар. Шуңа күрә алар рус композиторлары булып җитә алмаганнар. Бездә дә шулай. Безнең татар профессиональ музыкасына нигез салучы Салих Сәйдәшев дип саныйлар. Әлбәттә, шул ук сорау туа. Сәйдәшевка кадәр татар композиторлары булмаган мени? Әлбәттә, булган. Ләкин аларга рус һәм чит ил музыка сәнгате зур йогынты ясаган. С.Сәйдәшев үзенең иҗатының нигезе итеп, безнең милли хәзинәбезне куйган. Шуңа күрә ул – безнең татар профессиональ музыкасына нигез салучы. Аның иҗаты бик бай. Хәзерге көндә дә ул – безнең иң танылган композиторларыбызның берсе. Ни өчен? Әйтеп киткәнемчә, С.Сәйдәшев иҗатының нигезе миллилектән тора. Бик күп татар халык җырларын куллана.
Аның төп әсәрләре бизәүле. Иң танылганнарының берсе – “Зәңгәр шәл”, Наемщик”, “Кандыр буе” һ.б. Хәзерге заманда аның җырлары һәм көйләре шушы спектакльләрдән өзекләр буларак билгеле. Ни өчен Сәйдәшев әсәрләрендә миллилек күп? Аның беренче уен коралы нинди булганын беләсезме? Сәйдәшев гармунчы булган. Хәзерге колхоз базары дип белгән базарга йөргән көн саен диярлек. Шунда гармунчыларны күргән. Шул гармунның тавышына сихерләнеп, шул уен коралында уйнарга теләк белдерә. Аны тәрбияләүче Ахмеров С.Сәйдәшевка гармун сатып ала. Аннан соң фортепианода уйнарга өйрәнә. Музыка техникумына укырга керә, музыка белеме ала. Шулай да иң беренче аның күңеленә халык җырлары сеңә. Шуңа күрә Сәйдәшев иҗаты халык җырларына нигезләнеп эшләнә. Сәйдәшев көйләрен халык җыры дип кенә йөртүләре, бутауларының сәбәбе дә шул. “Кандыр буе”, “Хуш авылым” әсәрләре шундыйлардан.
Салих Сәйдәшевтан соң бик күп яшь композиторлар барлыкка килә. Солтан Габәши, Александр Ключарев, Нәҗип Җиһанов, Җәүдәт Фәйзи, Захит Хәбибуллин – барысы да шул бер елларда туган, XX гасыр башында үзләренең иҗатларын башлаган кешеләр. Әлбәттә, күбесенә Сәйдәшев йогынтысы күп була. Һәр композитор, иҗаты, популярлыгы миллилектән тора. М.Мозафаров, Җ.Фәйзи, З.Хәбибуллин иҗатлары безнең милли хәзинәбезгә нигезләнеп язылган. Рөстәм Яхинны алсак, аның җырлары да милли хәзинәгә нигезләнеп эшләнгәнелеген күрәбез. “Керим әле урманнарга” – татар халкы җырлары интонацияләренә нигезләнеп язылган һәм иң популярлар җырлардан санала. Рөстәм Яхин – татар музыка сәнгатендә яңа жанр барлыкка китерүенә нигез салучыларның берсе. Ул да булса – романс. Романс – җыр сәнгатенең бер төре, ләкин образлары ягыннан, мәгънә ягыннан тирәнрәк, катлаулырак жанр.
Күп кенә яңа жанрларның барлыкка килү үрнәкләрен Сәйдәшевтан да алырга була. Мәсәлән, Сәйдәшевның “Наемщик” әсәренә кадәр татарда вальс булмаган. Марш жанры да татар сәнгатенә хас түгел. Ләкин С.Сәйдәшев маршы иң популяр маршларның берсе булып тора. Башка жанрларны барлыкка килүе дә безнең композиторлар белән бәйле. Мәсәлән, оркестр һәм фортепиано өчен жанр. Бу бит татар халкына хас түгел, ләкин Рөстәм Яхин үзенең беренче фортепиано әсәрен язып, яңа жанрның барлыкка килүенә китерә. Опера сәнгате дә безгә хас түгел. Беренче татар операларын язучылар – С.Гәбаши, Ю.Виноградов. 1939 елда Нәҗип Җиһановның “Качкын” дигән операсы барлыкка килә. Скрипка өчен яңа жанрны М.Мозафаров булдыра. Хор өчен әсәрләр дә бар. Безнең халыкта хор белән җырлау булмаган. Ләкин Ключаревның, Мозафаровның, З.Хәбибуллинның хор өчен язган әсәрләре бар. Заманалар үзгәрә. Совет вакытында, 30 елларда күмәк җырлар популярлаша.
Балет сәнгате дә безгә хас түгел. Салих Сәйдәшев музыкаль драмаларда бию күренешләре бар, бигрәк тә шәрык музыкасында, “Наемщик” әсәрендә бию элементларын күрергә була. Беренче балетлар – Нәҗип Җиһановның “Зөһрә”, М.Яруллинның “Шүрәле”се.
Оратория дип сөйлибез. Оратория – хор һәм ялгыз җырчылар өчен язган әсәр. М.Яруллинның “Кеше” дигән ораториясенә игътибар итәр идем.
Хәзер рок опера дигән нәрсә бар. Рәшит Кәлимуллин, мәсәлән. Э.Низамов бу өлкәдә эшли. Профессиональ музыканың барлыкка килүенә музыка уку йортлары барлыкка килү дә тәэсир итә. Көнчыгыш консерватория, Казан дәүләт музыка техникумы, музыка мәктәпләре барлыкка килә башлый. Аннары 1945 елда консерватория ачыла. Бүгенге көндә безнең Татарстанда музыка белеме бирә торган 4 урта уку йорты бар. 5нче культура училищесы. Югары уку йортлары исәбенә Мәдәният һәм сәнгать институтын, КФУның музыка бүлеген, Казан дәүләт консерваториясен кертә алабыз. Хәзер кластер дигән күренеш бар: музыка мәктәбе, урта белем бирү йорты, югары уку йорты.
Татар профессиональ музыкасының барлыкка килүенә нигез салучы – Салих Сәйдәшев.
Считается, что русская музыкальная культура была основана Михаилом Глинкой. Многие спрашивают: «Почему именно Глинка? Ведь и до Глинки были композиторы». Почему так? В музыке композиторов, творивших и писавших до Глинки, не было национальности. Они писали свои симфонии подражая немецким, итальянским композиторам. Поэтому они так и не стали русскими композиторами. У нас точно так же. Основатель татарской профессиональной музыки Салих Сайдашев. Конечно, возникает тот же вопрос. До Сайдашева не было татарских композиторов? Конечно, были. Но на их творчество влияла русская и иностранная культура. А Салих Сайдашев брал за основу своего творчества нашу национальную культуру. Поэтому он и есть основатель татарской профессиональной музыки. У него очень богатое творчество. На сегодняшний день, он – один из самых известных композиторов. Почему? Как я уже говорил ранее, основа творчества Салиха Сайдашева в ее национальности. Он использовал очень много татарских народных песен.
Его основные произведения — это музыкальные оформления, украшения к музыкальным драмам. Одни из самых известных произведений – «Зәңгәр шәл», «Наемщик», «Кандыр буе». На сегодняшний день эти произведения больше известны как песни из спектаклей. Почему в произведениях Сайдашева много национальных мотивов? А вы знаете, что был его первый музыкальный инструмент? Сайдашев был гармонистом. Это был его первый инструмент. Раньше, в детстве, он почти каждый день ходил на Колхозный рынок и слушал, наблюдал за гармонистами. Он влюбляется в волшебное звучание гармони и вскоре у него появилось желание научиться играть на гармони. Ахмеров, воспитывавший Сайдашева, купил ему гармонь. Позже С.Сайдашев научился играть на фортепиано. Поступил в музыкальный техникум, получил музыкальное образование. Но народные песни и музыка полностью завоевали его сердце. Поэтому Салих Сайдашев работал, основываясь на народные песни. Причина того, что музыку С.Сайдашева называют народной, скрывается именно в этом. Песни «Кандыр буе», «Хуш, авылым» — одни из тех. Некоторые зрители говорят, что это татарская народная музыка, но я говорю им, что это написал Салих Сайдашев.
После Салиха Сайдашева появилось огромное количество молодых композиторов. Например, Габяши — основатель национальной профессиональной музыки. Александр Ключарев, Назип Жиганов, Джаудат Файзи, Загид Хабибуллин – все они начали свое творчество в 20 годах прошлого века. Конечно, на творчество многих из них повлияло творчество С.Сайдашева.
Творчество каждого композитора, популярность зависит от наличия национальных мотивов в творчестве. Без них его произведения и его творчество не будут долго жить. Возьмем творчество Музафарова, Файзи, Хабибуллина, их песни основаны на наследии нашей культуры. Например, Рустем Яхин, о его творчестве можно поговорит отдельно, собственно, как и о творчестве других композиторов. Его песни написаны основываясь на национальные культуры. Возьмем песню «Керик әле урманнарга», она была написана, основываясь на интонацию татарских песен, и считается очень популярной. Рустем Яхин – один из основателей нового жанра в татарской музыкальной культуре. Это – романс. Романс – один из видов песни, но более сложный. Образы не только в форме куплетов, а глубже по смыслу, философские. Примеры новых жанров можно найти в произведениях Салиха Сайдашева. Например, у татар не было вальса, пока не написали вальс к популярному произведению Салиха Сайдашева «Наемщик». Жанр марша так же не присуще татарской культуре. Но марш С.Сайдашева считается одним из самых популярных. Появление многих других жанров тоже связано с нашими композиторами. Например, жанр для оркестра и фортепиано. Это ведь не присуще нашему татарскому народу. Рустем Яхин стал одним из основателей такого жанра, написав первое произведение для оркестра и фортепиано. Опера так же не присуща татарскому народу. Габяши, Альмухаметов и Виноградов – первые композиторы, которые написали татарскую оперу «Эшче» и «Сания». В 1939 году появляется на свет опера «Качкын» Н.Жиганова. Новы жанр для скрипки создал Мансур Музафаров. Есть произведения и для хора. Если присмотреться, наш народ не пел хором. Но у Ключарева, Музафарова, Хабибуллина были произведения для хора. Потому что времена меняются. В 30 годы советского времени становится популярным петь совместно с кем-то, коллективно. Этот жанр основали наши татарские первые профессиональные композиторы.
Балет, танцевальное искусство, оно так же не присуще нашему народу. В музыкальных драмах Салиха Сайдашева есть элементы танца, особенно в восточной музыке. Можно увидеть элементы танца и в произведении «Наемщик». А первые произведения балета – «Зөһрә» Назип Жиганова, «Шүрәле» Фарита Яруллина, по мотивам «Шурале» Тукая.
Часто говорим про ораторию. Оратория – это произведение, написанное для хора и для сольного исполнителя. Я бы обратил внимание на ораторию «Кеше» М.Яруллина.
Сейчас появилось новое направление как рок опера. Р.Калимуллин, Э.Низамов работают в этом направлении.
На появление профессиональной музыки, конечно же, повлияло появление музыкальных учебных заведений. Появляется Восточная консерватория, Казанский государственный музыкальный техникум, разные музыкальные школы. В 1945 году открывается консерватория. На сегодняшний день в Татарстане есть 4 средних учебных заведения, культурное училище. Среди высших учебных заведений Институт культуры и искусства, отделение музыки КФУ, Казанская государственная консерватория, которые готовят специалистов с музыкальным образованием. Сейчас есть кластер, то есть последовательность в получении образования: музыкальная школа, среднее учебное заведение, высшее учебное заведение. Появление этой профессиональной музыки, если смотреть, начиная с Салиха Сайдашева до сего дня. У нас есть театр оперы, симфонический оркестр. Основатель всего этого — Салих Сайдашев.
