3 220
Төрки шәһәр архитектурасының барлыкка килүе, аның үзенчәлекләре, башка халыкларга тәэсире.
Монгол дәүләтендә, Түбән Иделне үзләштерүче монголлар һәм төркиләр утраклыкка күчкән вакытта, монгол йорты барлыкка килгән. Ягъни бу үзәкле корылма. Әйтик, бу өстәл – шакмак, аның уртасында шулай ук учак, өстә төтен чыга торган тишек, чатыр һәм башкалар. Һәм менә шундый монгол йортларыннан шундый бер типтагы урамнар төзелгән, алар Алтын Урда шәһәрләрендә күзәтелә. Һәм корылманың мондый төре, үзәкле корылма, сигезкырлы яки чатырлы кубсыман, төрки һәм сельджук стильләренең нигезе була.
Нәкъ менә бу стильдә Болгар шәһәрендә, чатырларның күчмәле корылышын булдырган, “дюрбе” төзелгән. Күп кенә кешеләр әлеге “дюрбе”лар гарәпләрдә барлыкка килгән һәм безгә алардан кергән дигән ялгыш фикер йөртәләр. Чынында барысы да киресенчә. Ягъни Кече Азиягә күченгән сельджукилар һәм күчмә төркиләр соңыннан бик зур киңлекләрне яулап алалар, шул исәптән Мәккә, Мәдинә, Сирия һәм Ливан. Алар шунда үз архитектураларын таратканнар. Шулай ук болар барысы да Каирда да барлыкка килә. Гарәпләр кабул итәләр һәм үзләренчә үзгәрткәннәр. Ягъни нормаль мөселман архитектурасы, тик ул моннан тегендә күчкән, ә киресенчә түгел. Бу бер материалның икенчесенә үгәрү мисалы, тик бу киңлекнең формалашу психологиясе саклана. Ягъни образлар, корылыш, композиция һәм әлеге киңлекләрне үзгәртү ысуллары шул ук кала. Шуңа да без фарсы мәчетләренә күз салсак, алар, бермә-бер киез өйләрне кабатлаган, менә мондый гөмбәзләр белән тәмамлана. Һәм барлык үрнәкләр белән чыгарылган орнаментлар – асылда ефәк тукыма орнаментлары. Әгәр орнаментларны алып тәңгәлләштерсәң, аерма юк. Архитектура ниндидер башка орнаментлар тудырырга тиеш кебек, тик ул нәкъ менә боларны тудыра. Ник? Чөнки бу, чынлыкта, архитектура орнаменты һәм тукыма арасындагы аерманы күрми торган күчмәче психологиясе. Чөнки тукыма архитектура тирәлегенең элементларын тәшкил иткән. Киез өйләрне эчтән дә, тыштан да тукыма белән ураганнар һәм идәнгә дә чыпта, үрелгән әйберләр куелган. Баганаларны каеш белән ураганнар, шулай сельджук архитектурасында бизәкле,орнаментланган баганалар барлыкка килә. Орнамент бизәкләре белән бизәлгән шома блоклар, порталлар, төрле конфигурациядәге чатырлы тәмамланулар. Анда, бигрәк тә кирпеч архитектурасында, бик үзенчәлекле орнаментлар бар. Аларның үзенчәлекле яклары шунда: кирпечтән ясалган корылмаларны каплаган орнаментлар, шул исәптән манаралар да, бермә-бер үрелгән келәм һәм чыпталар орнаменты белән туры килә. Бу ниндидер башка, үзгә материаллардан төзелгән, корылышларның, корылмаларның бирелеше дигән хис туа, тик бу гадәт. Бу безгә гореф-гадәтләрнең саклану механизмын күрсәтә. Киез корылмалар китте, тик алар кирпечтән төзелгән корылмаларда үзләренең эзен калдырдылар. Соңыннан бу кирпеч корылмалар да китә, бетон барлыкка килә. Бетонда да кешеләрнең ниндидер якын әйбер күрәселәре килә башлый һәм алар шул ук орнаментларны монда күчерә башлыйлар.
Татарстанда өч төп этник берлек яши : фин-угыр, төрки һәм славян. Һәм бу өч компонентның һәркайсының үз тарихы һәм психологиясе. Ягъни кайберләре төрки күчмә халыклардан чыкканнар, ә кайберләре бу киңлекләрне яулап алганнар һәм бу алар өчен берникадәр чит, чөнки славяннар Алтын Урдада 250 ел булганнар. Ә Советлар Союзы, мин дөрес хәтерләсәм, 70 кенә ел була. Без шундый әйбәт ориентлашканбыз, ничек урыслар 200 ел эчендә Алтын Урдада яшәү дәверендә татарлашканнар.
Фин-угырлар шулай ук төркиләр белән тарихи процесслар барышында нык якынлашканнар, тик шулай да бу төрле халыклар. Шуңа күрә урбанизация турында сөйләгәндә, бу халыкларның һәркайсы үз юлы буенча бара. Чөнки һәр халык үзе өчен ниндидер яхшырак дип исәпләгән юллар эзли. Татарлар үзләренең күчмә тормышларын хәтерлиләр, ул хәрвакыт аңлы рәвештә эшләнми, ләкин шулай да, әйтик, безнең келәмнәр һәм төркмән келәмнәре бер тамырдан. Безнең орнаментлар һәм төрек орнаментлары – бер агачның ике ботагы. Һәм төрки күчмә халыклар белән безне күп нәрсә бәйли, шул исәптән телләр дә. Ягъни без үзебезнең күчмә төрки үткәнебезне инкяр итә алмыйбыз. Ул барыбер аңлы рәвештә килеп чыга. Киез бизәкләр, соңыннан алар күн мозаика бизәкләренә охшыйлар. Ә күн мозаика үзе – аерым бер җыр. Бу урбанизациягә урта гасырлар заманынна керә. Сез хәзерге рестораннарның бизәлешенә күз салыгыз, анда борынгы чатырларга охшаткан чаршаулар бик күп. Ягъни бу урыслар эшләми торган нәрсәләр, чөнки аларда бу булмаган, ә бездә Алтын Урда булды. Безнең өчен бу мәдәниятебез үсешенең Алтын гасыры һәм, әлбәттә, безнең ориентир. Менә бу бик нык йогынты ясый.
Фин-угырлар белән бераз кыенрак, Татарстан өчен бу хәзер бик үк актуаль түгел, чөнки без төп мәдәният дип рус һәм татарныкын гына карыйбыз. Руслар өчен Зөя утрау-шәһәрчеге мөһим, ә безнең өчен Болгар. Менә ике төрле ориентир. Ике милләт бергә яши, бер-берсенә бернинди дошманлык күрсәтмиләр, тик кыйммәтләре төрле. Бу архитектурада да чагыла. Ягъни урыс үз архитектурасын үзгәрткән чакта, Алтын Урда турында уйламый. Ул Көнбатыш Ауропа, Борынгы Русь, Киев, Владимир-Суздаль, Псков һәм башкалар турында уйлый. Ә безгә Псков нигә, безгә Иран, Урта Азия кызыклы, Төркия. Менә шулай урбанизация вакытында бу ориентирлар архитектураның алдагы үсешен формалаштыра.
В Монгольском государстве, когда переходили уже к оседлости тюрки и монголы, которые осваивали Нижнюю Волгу, они выработали, так называемый монгольский дом. То есть, это центричное сооружение. Грубо говоря, вот этот стол – квадрат, где тоже по середине очаг, тут сверху дымовое отверстие, шатер и так далее. И вот из таких монгольских домов целые типовые улицы составляли, они в золотоордынскихгородах наблюдаются. Этот тип сооружения, центричное сооружение, восьмигранное или кубическое с шатром, оно и стало основой тюркского, сельджукского стиля потом.
Именно в этом стиле построены, например, дюрбе на городище Болгар, который воспроизводит именно эти кочевые конструкции шатров. Многие ошибочно думают, что вот эти дюрбе возникли у арабов, и мы у них там что-то заимствовали. Все как раз наоборот. То есть, сельджуки, кочевые тюрки, которые перекочевали в Малую Азию, а потом еще и захватили гигантские пространства, включая и Мекку, и Медину, и Сирию, и Ливан, вот эти все места. Они туда и распространили эту архитектуру. И в Каире это все появилось. Арабы восприняли, по-своему как-то оформили. Стало быть, нормальная, мусульманская архитектура, но шла она отсюда, туда, а не наоборот. Как раз это пример того, как трансформируется один материал в другой, но психология формирования этого пространства остается. То есть, образы, и конструкции, и композиция, и способы оформления этого пространства, они все равно остаются теми же самыми. Поэтому, когда мы смотрим на персидские, допустим, мечети, они завершаются вот такими вот куполами, которые абсолютно один в один повторяют юрты. И орнаменты, которые всеми образцами выложены, это фактически орнаменты шелковых тканей. Ничем не отличаются, если взять орнаменты, сопоставить, одно и то же. Казалось бы, архитектура должна другие какие-то формы рождать, она рождает именно эти, почему? Потому что это, по сути дела, психология кочевника, который не видит разницы между архитектурным орнаментом и тканью. Потому что ткань составляла элементы архитектурного окружения. Тканями обтягивались и снаружи юрты и изнутри, и на полы клали циновки, допустим, плетеные какие-то вещи. Столбы ремешками оплетали, так появились в сельджукской архитектуре такие узорчатые орнаментированные столбы. Гладкие шлифованные блоки, оформленные орнаментальными ставками, порталы, шатровые завершения самой разной конфигурации. Там очень своеобразные орнаменты, особенно в кирпичной архитектуре. У них поражает то, что орнаменты, которые покрывают кирпичные сооружения, в том числе и минареты, один в один совпадают с орнаментами плетеных циновок и ковров. Ощущение такое, что это воспроизведение других каких-то конструкций, сооружений, выполненных в других материалах, но это традиция. Это нам показывает сам механизм сохранения традиций. Ушли войлочные сооружения, но они оставили свой отпечаток в кирпичных сооружениях. Потом уйдут эти кирпичные сооружения, появился бетон. В бетоне, то же самое, людям хочется видеть что-то родное, и они начали переносить те же самые орнаменты сюда.
В Татарстане сосуществует три основных этнических массивов: финн-угорский, тюркский и славянский. И у каждого из этих трех компонентов своя история и своя психология. То есть, одни вышли из тюркской кочевой среды, другие пришли и завоевали эти пространства, для них это чуждо до какой-то степени, потому что славяне в Золотой Орде 250 лет пробыли. А Советский Союз, если я помню, всего 70 лет был. То есть, мы сориентировались так хорошо, надо подумать, как сильно отатарились русские за 200 с лишним лет пребывания в Золотой Орде.
Финно-угоры сильно срослись тоже с тюрками в течение исторических процессов, но тем не менее все-таки это разные народы. Поэтому, когда мы говорим об урбанизации, каждый из этих народов идет по своему пути. Ведь каждый народ выбирает какие-то предпочтительные для себя пути. Татары помнят свое кочевое прошлое, может быть подсознательно, не всегда то сознательно делается, но все равно подталкивает к этому то, что, скажем, наши ковры и ковры туркменские, они, как бы, одного корня. Орнаменты наши и орнаменты турецкие — это две ветви одного дерева. И с тюркскими кочевыми народами нас очень много связывает, в том числе языки. То есть, отрицать свое тюркское кочевое прошлое мы не можем. Оно чисто подсознательно вылезает все равно. Войлочные узоры, потом они похожи на узоры кожаной мозаики. Сама кожаная мозаика – это вообще отдельная песня. Но это то, что проникает в урбанистическую архитектуру оттуда еще, Бог знает с каких средневековых времен. Вот вы посмотрите, как оформляются сейчас рестораны, там очень много таких пологов, которые воспроизводят вот эти древние шатры. То есть это все то, что русские не делают, у них потому что этого не было, а у нас Золотая Орда была. Для нас это Золотой век развития нашей культуры и соответственно наш ориентир. Вот это очень сильно воздействует.
У финно-угров, с ними сложнее немножко, для Татарстана это не так сейчас актуально, потому что у нас все-таки мы рассматриваем для основной культуры русскую и татарскую. Вот они идут вот таким образом. Видите, для русских важно Свияжск, а для нас важен Булгар. Вот два разных ориентира. Хотя два народа вместе живут, друг к другу никакой неприязни не испытывают, но ценности разные при этом. Это и в архитектуре тоже сказывается. То есть, русский, когда двигает свою архитектуру, он не думает о Золотой Орде. Он думает о Западной Европе, о Древней Руси, о Киевской, о Владимир-суздальской, Псковской и так далее. А нам то зачем Псковская, нам вот Иран, Средняя Азия интересна, Турция, вот эти вещи. Вот так при урбанизации вот эти ориентиры и формируют какое-то дальнейшее развитие архитектуры.
