3 595
Кулъязмаларның бер жанры буларак — хатлар. Аларның үзенчәлекләре.
Татар әдәбиятыбыз һәм шулай ук кулъязма мирасыбыз – бик бай. Кайчак без үзебез дә аны бәлки аңламыйбыз да һәм ышанып бетмибез. Шуңа күрә кайчак кулъязма китапларга караганда, аерым битләрне дә актарганда бик кызыклы әйберләр килеп чыга.
Минем өчен соңгы арада шундый ачыш булды: иң шундый кыска һәм бәлки бик информатив та түгел дип уйларга мөмкин жанр – ул татар хатлары. Кешеләр элек-электән, әлбәттә, ниндидер кечкенә запискалар, хатлар үзләренең туганнарына, белешләренә җибәреп торганнар иде. Һәм аларны өйрәнү бик кызыклы булыр иде, чөнки без, тарихчылар ,моны еш очракта зур ниндидер процесслар турында уйларга тырышабыз һәм яратабыз. Шулай ук менә безнең әдәбият өйрәнү традициясендә дә күбрәк шундый зур күзәтүләр, ниндидер анда процесслар бара торган, зур карашлар белән карарга яраталар иде. Һәм мин үзем дә шул традицияләрдә үсеп, торган кеше.
Шуңа күрә кайчак шундый кечкенә жанрга, кечкенә текстларга күз салсаң, беренче карашка уйлыйсың: нәрсә бар монда шундый, нинди мәгълүмат алып була. Мәсәлән, әтисе үз улына яки үз кызыга ниндидер хат яза: “Кызым, мин сине фәлән-фәлән бәйрәм белән тәбриклим һәм шундый бүләкләрне җибәрәм. Без кичә кунакта булдык яки шундый-шундый сәфәрдә булдык” – һәм шуның белән тәмам. Гадәттә шундый кыска хатлар язылган булган.
Нинди мәгълүмат моннан чыгарып була? Минемчә, хатлар үз сыйфатларын, үз кызыклы мәгълүматларын һәм рухын шул очракта күрсәтә ала, кайчан без ниндидер перспектива күрә алабыз. Мәсәлән, бер гаилә эчендә кешеләр аралаша. Әтисе баштан үз улларына, кызларына хатлар юллый, аннары алар мәдрәсәдә укыган чакта, мәсәлән, әтисенә җавап бирә. Аннары тора-бара менә бу уллары үсәләр, язарга өйрәнәләр, мәдрәсә шәкертләре буларак гарәп сүзләрен дә кыстырып җибәрәләр, үз белемнәрен күрсәтер өчен. Аннары да кайберләре Коръән аятьләрен дә язып җибәрәләр, менә шундый Коръән культурасына нигезләнеп.
Берничә дистә ел яки берничә кешеләр арасында шушындый аралашу эзләрен күз алдына китерсәк, бу очракта хатлар бик кызыклы чыганак була ала. Һәм монда без күп нәрсә белә алабыз. Мәсәлән, тагын да үзем өчен шундый кечкенә ачыш ясадым, бәлки ул ачыш та түгелдер, башка кешеләргә билгеле булган факт: Рәсәй империясендә мөселманнар шундый рәсми почтаны бик сирәк кулланганнар. Үзара аралашыр өчен алар я дусларын, я кемдер, авылдан шәһәргә бара торган кешеләргә, хатларны я бүләкләрне ышанып бу рәвешчә юллап торганнар иде. Бик сирәк рәсми почтаны кулланып.
Бу инде, бер яктан, ничек шундый горизонталь элемтәләр эшли иде, икенче яктан, хат эчендә, әлбәттә, үз ниндидер кагыйдәләр: тышкы яктан да хат ничек күренергә тиеш, ничек аны язарга кирәк, нинди (5:11) белән, нинди сүзләрне кулланырга кирәк, хат башында хат алучы ничек сәламнәргә кирәк, кемгә сәлам бирергә, кемгә сәлам бирмәскә. Шундый кызыклы-кызыклы кагыйдәләр бар иде икән.
Шуларны хаттә аерым формалардан өйрәнеп була. Аларны мәдрәсәләрдә бирәләр иде, алар – ниша дип атала. Анда, мәсәлән, бер кешедән икенче кешегә хатлар мисалы. Ничек, мәсәлән, улы үз әниенә хат язарга тиеш, я анда хат башы – фәлән-фәлән – менә шулай. Аннары, мәсәлән, бу шәкерт бу форма эченә үз әниенең исемен куя да хат эчтәлеген язып җибәрә. Бу инде, бер яктан карасаң, шушындый бик рәсми булган кагыйдәләр. Әмма дә ләкин еллар буенда, дистә еллар буенда, гасырлар буе дип әйтергә мөмкин, моны шушындый хатлар язу кагыйдәләре бик киң таралыш тапкан һәм анда төрле формаларын табарга мөмкин.
Хатлар теле дә бик үзенчәлекле була. Күбесе, әлбәттә, халык телендә, татар телендә язылган. Сирәк кенә бик белемле булган галимнәр анда күп фарсы теленнән алынмаларны һәм гарәп сүзләрен дә кертергә тырышканнар, ниндидер китапларга сылтамаларны куеп җибәрәләр иде. Бу инде, чынлап та хатлар, гомумән, шундый татар әдәбиятының бер тармагы икәнлегенә дәлил булып тора. Чөнки татар халкының көндәлеге белән бәйле булган фактлар гына түгел, гомумән татар әдәбияты белән бәйле күренешләрне табып була һәм күрергә мөмкин була.
Әгәр дә хатларның төрләренә карасак, күпчелеге бәлки көндәлеге белән бәйле. Әйтүемчә, гаилә әгъзаләре арасында ниндидер аралашу. Икенче төр – шәкерт белән остаз арасында бәйләнешләр. Менә күптән тугел минем кулыма шундый зур гына кулъязма җыентык эләкте. Анда дагестанлы мәшһүр суфи шәех Мәхмүт әль Алмалый үз дустына, үз шәкертенә татар галиме, татар шәехы Мөхәммәтзакир әль Чиставигә юлланган хатлар җыентыгы. Менә бу җыентыкта күреп була ничек бу ике кеше ике төрле шәһәрләрдә, ике төрле урыннарда торып, Рәсәй империясе контекстында аралашканнар.
Бер яктан, бу хатлар, әлбәттә, үзенчәлекле, чөнки аларны аерым дини әсәрләр кебек кабул итәргә мөмкин. Чөнки Мәхмүт әль Алмалый үз шәкертенә дини нәсыйхәт, суфизм буенча ниндидер фикерләрне юллый һәм аңлата. Икенче яктан, анда көндәлеккә кагылышлы мәгълүматны да табып була. Хәтта шундый кызыклы фактларны өйрәнеп була: Мәхмүт әль Алмалый 1860 нчы елларда Болгар җиренә зирят итә, изге урыннарга килеп Болгар җирендә йөри һәм татарлар арасында шәкертләрне һәм мөритләрне таба.
Икенче кызыклы факт медицина белемнәре белән бәйле: беркөнне Мөхәммәтзакир Чиставинең кызы авырып китә һәм менә бу Мәхмүт әль Алмалыйны кайгыга төшерә. Һәм ул әйтә: “Мин үзем даруларны төшереп, Татарстанга, Чистайга барам һәм синең кызыңны дәвалыйм” – һәм ул шунда рецептларны да язып җибәрә, ничек кызын дәваларга кирәк. Юкса анда тагын башка авырту мисаллары да китерелә. Мәсәлән, бер шәкерт кәефсезлегенә зарланып торган. Бу инде ничек аңларга билгесез, чөнки кәефсез ул төрле мәгънә үз эченә ала ала. Әмма дә ләкин Мәхмүт әль Алмалый үз хаты эчендә нәсыйхәтләр һәм конкрет бер рецепт бирә: ничек менә бу кәефсезлегеннән азат булырга. Сөтне җылытырга кирәк, сөт эченә ниндидер даруларны салырга һәм аннары көн дәвамында өч тапкыр эчергә, анннан соң берничә көн үткәч кеше дәваланырга тиеш шушныдый кәефсезлегеннән. Билгесез инде, әгәр кеше эчеп караса, бәлки җайларны күрер.
Билгеле инде татар хатлары арасында солдат хатлары да бар. Татар тарихына кагылышлы һәм шундый шәхсият тарихына карый торган мәгълүматларны җыеп була һәм өйрәнеп була.
Наша татарская литература и рукописное наследие очень богато. Иногда мы сами этого не понимаем и не верим. Поэтому временами, когда рассматриваешь отдельные листочки, получаешь больше интересной информации, чем когда рассматриваешь рукописные книги.
В последнее время я для себя сделал такое открытие: самый короткий жанр, который можно посчитать неинформативным, это – татарские письма. Люди испокон веков отправляли своим родственникам, знакомым какие-то записочки, письма. И изучать их было бы довольно интересно, так как мы – историки – любим и стараемся думать об этом, как о большом процессе. Так же в изучении традиций нашей литературы стараются смотреть как на некие процессы, некие наблюдения. Я и сам человек, который вырос на этих традициях.
Поэтому, когда рассматриваешь такие маленькие жанры, маленькие тексты, на первый взгляд думаешь, какую же информацию можно оттуда получить. Например, отец пишет своей дочери или сыну письмо: «Дочка, поздравляю тебя с таким-то праздником и отправляю такие-то подарки. Мы вчера были в гостях или были в такой-то поездке». И на этом все. Обычно писались такие короткие письма.
Какую информацию можно отсюда вывести? По-моему, письма могут показать свое качество, интересную информацию и свой дух в том случае, если мы видим какую-то перспективу. Например, общаются люди внутри семьи. Отец сначала пишет письма дочерям, сыновьям, а потом, если они учатся в медресе, пишут ответ отцу. Со временем эти сыновья вырастают, учатся писать, и чтобы показать свои знания, будучи шакирдами медресе, добавляют арабские слова. Потом некоторые пишут аяты Корана, опираясь на такую культуру Корана.
Если мы представим вот такое общение между несколькими десятками лет или между несколькими людьми, то это может быть очень интересным источником. И мы можем очень многое оттуда узнать. Например, еще одно открытие, которое я для себя сделал, может это даже не открытие, а всем известный факт. В Российской империи мусульмане очень редко использовали официальную почту. Для общения они отравляли свои письма или подарки через друзей или других людей, которые направлялись из деревни в город. Очень редко использовав официальную почту.
Это, с одной стороны, как работают такие горизонтальные связи, а с другой – те правила, которые есть внутри письма. Это как должно выглядеть письмо с внешней стороны, как его нужно писать, какие слова нужно использовать, как нужно приветствовать получателя письма, кому передавать привет, а кому нет. Вот такие интересные правила существовали.
Их можно изучать даже по отдельной форме. Их выдают в медресе и называются ниша. Там есть примеры писем от одного человека другому. Например, как сын должен писать письмо своей маме. Шакирд пишет в эту форму имя своей матери и содержание письма. С одной стороны, это такие официальные правила. Но нужно отметить, что такие правила написания писем очень сильно распространились в течение годов, десяток лет и даже веков и можно найти много разных форм.
Язык, на котором писались письма, так же был очень своеобразным. Большинство, конечно, писались на народном, татарском языке. Очень образованные ученые старались добавлять персидские заимствования и арабские слова и ссылки на какие-то книги. Это является доказательством того, что письма на самом деле являются отраслью татарской литературы. Так как можно найти, увидеть факты, связанные не только с обыденной жизнью татар, но и с татарской литературой.
Если рассмотреть виды писем, большинство связаны с обыденной жизнью. Общение между членами семьи. Второй вид – взаимодействия между наставником и шакирдом. Совсем недавно в мои руки попал вот такой рукописный сборник. Это сборник писем, отправленных прославленным шейхом дагестанцем Махмудом аль Алмали своему другу, шакирду Мухамматзакиру аль Чистави – татарскому ученому, шейху. В этом сборнике можно увидеть, как люди, находившиеся в разных городах, разных местах, общались в контексте Российской империи.
С одной стороны эти письма очень своеобразны, так как их можно рассматривать как отдельные религиозные произведения. Потому что Махмуд аль Алмали отправляет какие-то наставления, какие-то мысли по суфизму. С другой стороны, можно найти информацию из обыденной жизни. Так же можно изучить такой интересный факт: Мухмуд аль Алмали в 1860-х годах посещает Булгарские земли, посещает святые Булгарские места и находит шакирдов среди татар.
Следующий интересный факт связан с медицинскими науками: в один день дочь Мухамматзакира Чистави заболевает и из-за этого Махмут аль Алмали очень переживает. И говорит, что он сам возьмет лекарства, приедет в Татарстан, в Чистополь и будет лечить его дочь. И там он пишет рецепт, по которому нужно лечить его дочку. Там приводятся примеры и других заболеваний. Например, один шакирд жаловался на подавленность. Тут неизвестно, как рассматривать эту подавленность, так как она имеет несколько смыслов. Но Махмуд аль Алмали в своем письме дает назидания и конкретный рецепт, как избавиться от этой подавленности. Нужно нагреть молоко, добавить туда какие-то лекарства и принимать это три раза в течение дня. На следующий день человек должен оправиться от этой подавленности. Кто знает, возможно если кто-нибудь попробует выпить это, то увидит пользу.
Как известно, среди татарских писем есть и солдатские письма. Вот такую информацию, относящуюся к истории татар, личности, можно собрать и изучить.