8 042
Татар архитектурасының нигезе һәм чыганаклары, аның үзгәреш процессы.
Шундый гомум кабул ителгән караш бар, Идел буе Болгар дәүләте булган, аннан соң Монголлар килнәннәр, димәк, Болгар иле беткән һәм ниндидер башка бер культура башланган. Болгар дәүләте үзенең ботен культурасы белән юкка чыгарылган һәм Алтын Урда чоры башланып киткән. Минемчә, ике урыннан карасак, бу дөрес түгел. Беренчесе – XVI гасырдан чагыртышмалы чит халыклар түгел, ә шундый ук төркиләр килә. Өстәвенә дингә түземле. Ягъни бу төркиләр мөселман булмасалар да, мөселманнарны кысрыкламаганнар. Киресенчә, Болгар Алтын Урданың мөселман шәһәре буларак корылып бетә. Нәкъ менә Идел буеның мөселманлык үзәге буларак, бу беренче. Икенче – Алтын Урда үзе, минем фикеремчә, дүрт төп компонентка нигезләнеп төзелә. Иң беренче Болгар – мәдәни компонент, аннан соң Харәзем, өченче – Кырым, дүртенче – Төньяк Кавказ. Болар барысы да болгарларның таралу урыны. Шул ук болгарлар, Идел буе Болгар дәүләте аерым яшәсә дә, Харәзем тирәсендә дә, Каспий буенда да яшәгәннәр, Төньяк Кавказда бүгенге көнгә кадәр Булгария бар. Хәзәр территориясендә Болгар шәһәрләре булган, болар болгар-баранджарлар булганнар һәм Апширонда торганнар. Анда бүгенгә көнгә кадәр Беленджер җирлеге бар, мин анда булдым һәм бу бараджарлар VIII гасырда монда күченәләр һәм алар анда да калалар. Ягъни болар барысы да болгар зонасы. Ул ниндидер формалар алган, татарлар да бүгенге көндә бөтен җирдә яшәгән кебек. Пермь татарлары бар, Кырым татарлары, Әстерхан татарлары һәм башкалар, алар да татар бит, нигезе барыбер бер. Алтын Урда дәүләте, тупас кына итеп әйткәндә, үзе белән болгар зонасын каплый һәм «промокашка» аша үткән кебек, болгарның мәдәнияте Алтын Урдага күчә. Әйе, ул башкача формалашкан, ләкин һәрбер дәвер үзе белән бер шаукым алып килә, ләкин ул мәдәниятне тамырыннан үзгәртми. Хәзер фаразлар кылалар без, димәк, татарлар түгел, без болгарлар дип. Бу гомумән бәхәсләшерлек түгел, әйе, аламасы үзгәрде, ә мәгънәсе нидә соң? Ләкин, чыннан да, болгарлар бүтән халык. Чөнки татарлар богарлардан кала үз эчләренә тагын бик күп халыкларны алганнар. Монда әле менә шундый буталчык барлыкка килә: болгарлар каны монда ниндидер бер компонент тәшкил итә һәм тагын башкалар да күп. Ләкин мәдәни нигез барыбыз нигез булып кала. Ләкин Алтын Урда архитектурасы болгарныкына карата күчелгән. Шуңа күрә дә Бату үзенең тору урыны итеп Болгарны сайлый. Һәм кырык ел буе Болгар Алтын Урданың мәркәзе була. Нәкъ менә бу вакытта анда актив төзелеш башлана, шул вакытта әле хәзер дә урынында торган искиткеч мәчет төзелә. Иң искиткеч мәчетләрнең берсе, гомумән, Алтын Урдада. Һәм ул үрнәк булып тора, хәзерге вакытта Казан кремлендәге Кол-Шәриф мәчете күп җирләрдәге күчерелмәләре өчен үрнәк булган кебек, шул исәптән Казахстанда да әлеге мәчетнең бер версиясе төзелә. Шулай Болгардагы мәчет тә Кырымда төзелеш өчен үрнәк була, тагын кайлардадыр, ә иң мөһиме – Түбән Идел буенда да охшаш мәчетләр калкып чыга. Ләкин кемдер бу манаралар белән әзерли, ә кемдер аларсыз. Ләкин планлаштыру принципларының үзләре буенча, шуңа өстәп архитектур оформлениянең кисәкләре буенча, әлеге мәчетнең күчерелгән булуы күренә иде. Шуңа күрә Алтын Урда архитектурасы – моңа кадәр күпкә алдан башланган, болгар архитектурасының яңа үсеш этабы гына. Ә менә аның ничек башлануы бик кызык. Чөнки ул Чистайның барлыкка килүе белән охшаш, аны 200 ел элек барлыкка килгән дип сөйлиләр, ләкин шәһәр уртасындагы XVI гасыр зираты белән нишләргә . Анда кемне күмгәннәр соң? Әле кабер ташларында «монда төзүче, архитектор күмелгән» дип язылган. Ничек болай соң ул? Димәк, анда шулай да шәһәр булган. Димәк, Чистайның башлануын шул вакыттан башларга кирәк, ә Екатеринаның әлеге җирлекне шәһәр итеп атарга указ чыгарган карарыннан түгел. Монда да шулай ук, татарларның архитектурасы күпкә алдан башланган, нәкъ менә профессиональ структура, чөнки шәһәрләр барлыкка килә һәм Биләр кебек шәһәр халык төзүчеләре белән генә төзелә алмый. Бу бүгенге көндә дә гаять зур шәһәр һәм ул, минемчә, 60 гектардан артык җир били. Шул вакытларда ул хәзерге Париж, Лондон, Дамасктан арткан, ягъни ул бик зур, бик зур шәһәр булган. Әйе, ул монгол яулары белән җимерелгән була. Ләкин монда феодаль сугыш белән халыклар сугышын бутарга кирәкми. Руслар да менә бер-берләрен бик әйбәт юкка чыгарганнар, ләкин моннан берни дә чыкмый. Димәк, монголлар килделәр дә бөтен әйберне җимерделәр диләр. Җимерделәр алар Болгарны юкка чыгарганга түгел, ә бер феодалның башка феодалга карата территорияләр яулап алу барганга. Болгар карышкан, Биләр карышкан – гомумән болгарлар карышкан һәм Харәзем дә карышкан.
Мин гомерем буе архитектура традициясен өйрәндем. Бу өйрәнүне Казандагы татар бистәсеннән башладым. Һәм XIXнчы гасыр татар архитектурасының, татар өенең, мәчетенең физиономиясен җитди карый башлагач, мин шуны аңладым, алдагы чорларны өйрәнмичә, без бернидә аңламаячакбыз икән. Мәсәлән, ачабыз теләсә нинди китап, анда язылган: «мәчете Мәрҗани, Апанаев мәчете, бу, димәк, рус бароккосы», — ярар, бу рус барокко, әйдәгез чагыштырабыз. Алабыз Мәрҗәни мәчетенең түшәмнәрен һәм интернетта эзлибез, димәк, рус бароккосы. Кайда анда интерьер? Берни дә юк. Апанева мәчете түбәләре, рус бароккосы эзлибез – анда андый түбәләр юк. Ул чакта ни өчен бу рус бароккосы? Ә чөнки башка барокконы җәмгыять белми дә, рустан башка берни дә белмибез. Россиядә яшибез икән, димәк, барысы да татарча булырга тиеш дип уйлыйсынмы? Барокко икән, димәк, русныкы, димәк, татарлар руслардан алганнар. Ә бит барокко һәрҗирдә булган, бу бит чор стиле. Ул руссларда гына түгел, Чехиядә дә, алманнарда да, Франциядә дә бароккобулган, һәм Италиядә, һәм Госманлыларда да ул булган. Әйдәгез Госман архитектурасын карыйбыз. Татарлар – төркиләр һәм алар өчен осман империясе, нидер шундый әйбер – анда халифат, халиф утыралар. Истанбул алар өчен иде икенче башкала, мөселман дөньясының башкаласы булган. Анда сәүдәгәр балалары укырга барганнар, ә Петербургка түгел. Госман мәчете белән чагыштыра башлагач, шуны ук күрәбез, менә ул безнең Апанай мәчете, менә аның манаралары анда. Нур Османия Истанбулдагы мәчет, манаралары безнең Апанай мәчетенеке анда, түбәләре. Солтан сарае Топкап яки Бакчасарай сараенда, мәчет төзелгәндә әле русслар тарафыннан басып алынмаган булган, ул вакытта әле Кырым ханлыгы. Ягъни үрнәкләре башка урында бар, берничек тә русс бароккасы түгел бу, ә Госман бароккасы. Ельцин әйтмешли, менә шундый буталчык килеп чыга. Алга таба Әтнәдә, Миңгәрдә атаклы, өч этажлы йортларны карый башлыйбыз, аларның барасын да татар йортлары диләр. Госман архитектурасын белмәүчеләр, бу рус классицизмы диләр. Госман йортлары белән чагыштыра башлыйсын, менә алар Бурсе шәһәрләрендә тора, шундый ук йортлар. Бу Госман архитектурасы, ул татарлар тарафыннан кабул ителгән, ләкин икенче яктан, татарларның үзләренең архитектура үсеш линиясе булган. Бәлки алар Госманлылардан күчермә ясамаганнардыр, бәлки болар барысы да параллель рәвештә баргандыр. Ягъни бер-берсе белән корреспондировалось, әмма шәхси архитектура традициясе булган, һәм ул Госман архитектура үзәнендә үскән. Ә алардан күчерелмә ясалмаган, аңлыйсызмы аерманы. Ягъни бездәархитектура башта Болгар, аннары Алтын Урда, аннары Алтвн Урдадан соңгы вакыт, аннары соңрак барокко үзәнендә. Әмма бу вакытта барокко Госманнарда да бар иде, алар нәрсәләрдер уйрәнделәр, анда архитектура мондагыга караганда текәрәк булган, менә шулай. Димәк татар архитектура линиясы өзлексез, күзәтелә, әмма ул, анда артык туганчы, биредәгегә караганда, Петербургта, Мәскәүдә һәм алга таба. Менә бу иң кызыклы нәтиҗәләрнең берсе, ул безгә нигез рассларга ирек бирә болай дип: безнең архитектура русслар тарафыннан Казанны басып алырга кисешми, ә үзенең үсешен дәвам итә. Һәм үзенең үзенә күрә үсешен дәвам итә, өстәвенә, югары үсеш. Әйе, күп нәрсәләр тыелган була, зур мәчетләр төзергә мөмкин булмаган, ниндидер менә шундый әйберләр, шулай була. Ярар, Кавказдагы Кубачи авылы декоратив-гамәли сәнгатьнең шедеврларын бирә, менә бу менә торевтиклар, алар дөньяда беркайда да артык юк, булса да, бу бары тик аул. Ягъни, үзеннән-үзе ничек зур булмаган мөмкинлекләр мәдәният биеклегеннән, мәдәният үсешеннән компенсацияләнә. Монда шул ук хәл, ягъни, әйе, безнең чикләгәннәр, бездә үз дәүләтебез булмаган, әмма көч-кодрәт, гореф-гадәтләр сакланып калган. Ул вакытта булган югары үрнәкләрнең хәзер инде саны кимеде, хәтта хәзер дә әле кайбер җирләрдә искиткеч орнамент үрнәкләре беләнамента бу кабер ташлары бар, ә ул чакта алар күбрәк булган. Ул чакта әле Петре I каршындагы биналар басып тордылар, 72 корылма болгар шәһәрчегендә басып тордылар . Болгар шәһәрчегеннән тыш 10нап яки 100ләп башка шәһәрчекләр булган. Искиткеч хәлдә менә бу рәсемнәр сәфәрчеләрдә бар. Зур, тулы берКаир кебек үле шәһәрләр, болар барысы даүрнәкләр. Алар хәтта русларның хушын алганнар. Сөембикә манарасындаа элементлары бар, алар бүгенге көндә булмаган татар биналарыннан күчермә булып торалар. Менә, ягъни, татар архитектурасы юка чыкмады, ул аз гына кысылды, әмма шуңа да карамастан, мөселман дөньясы эпохасы стиленә үз хосусый, эчке үсешенә барган кебек барды. Ул, үз чиратында, мода каннуннары чыгаручы көнбатыш Европа мәдәнияты стандартларын кабул итте.
Это общепринятая такая точка зрения, что вот была Болгария Волжская, потом пришли Монголы, значит, и Булгарии не стало и началась какая-то другая культура. Полностью была уничтожена Булгария со всей ее культурой и, вот значит, началась Золотоордынская эпоха. На мой взгляд, это абсолютно не верно, по двум позициям. Первая, то что пришли в отличии от XVI века не чуждые народы, а пришли такие же тюрки. Причем веротерпимые. То есть если эти тюрки и были не мусульманами, то они мусульман не притесняли. Наоборот, ведь Булгар, отстроился как Золотоордынский мусульманский город. Именно как центр мусульманства в Поволжье, это первое. Второе, сама Золотая Орда — это государство, которая создана на основе четырех, по-моему, компонентах, основных. Это прежде всего Булгария, культурный компонент, потом значит Хорезм, третье это Крым, четвертый это Северный Кавказ. Это все зона расселения Булгар. Тех же самых, то есть, хотя Волжская Булгария существовала отдельно, дело в том, что эта Булгария существовала и в районе Хорезми, булгары жили, и в районе прикаспия булгары жили, на Северном Кавказе, там Болгария до сих пор есть. Вот, на территории Хазарии Булгарские города были, это Булгари-боранджари жили на опшироне. Там до сих пор есть селение Беленджер, я там был, и эти баранджеры в VIII веке перекочевали сюда, и они там тоже остались. То есть, это все булгарская зона. Которая приняла какие-то, значит, разные формы, так же как сейчас татары живут повсюду. Ну они, есть пермские татары, есть крымские, есть астраханские и тогда далее, но это же тоже татары, основа все равно одна. Вот то же самое и здесь. То есть Золотоордынское государство, грубо говоря, накрыло собой булгарскую зону, и оно вот как через промокашку проступило вся булгарская культура в Золотоордынское. Да, она сформировалась по-другому, но любая эпоха, она приносит новое веяние, но она не меняет культуру в корне. Сейчас вот гадают, мы, значит, не татары, мы – булгары. Тут не о чем спорить вообще, ну название поменялось, смысл то в чем? Ну при этом, все-таки булгары — это другой народ, действительно. Потому что татары вобрали в себя, кроме булгар, еще целую кучу других народов. Тут такая началась мешанина, что, по большому счету, значит, кровь от булгарска тут составляет какой-то компонент, еще много другого. Но культурная основа она все-таки как бы была основой. И Золотоордынская архитектура она преемственная по отношению к булгарской. Поэтому, именно поэтому ставкой своего пребывания Бату выбрал именно Булгар. И сорок лет Булгар был столицей Золотой Орды. Именно в этот момент началось активное строительство, там и возникло, эта самая грандиозная мечеть, которая там стоит. Одна из самых грандиозных мечетей вообще в Золотой Орде. И она прослужила примером, так же как сейчас мечеть Куль-Шариф в Казанском кремле служит примером для клонов во многих-многих местах, в том числе и в Казахстане даже выстроена одна из версий этой мечети. Так и мечеть в Булгарах стала примером для строительства в Крыму, там еще где-то там, это самое, в Нижнем Поволжье похожие вылезали мечети. Но кто-то готовит с этими башнями, которые-то без них. По самим принципам планировочным, плюс по деталям архитектурного оформления было видно, что откопировали эту мечеть. Так что архитектура Золотой Орды — это просто следующий этап развития булгарской архитектуры, которая началась гораздо раньше. А вот как она началась – это очень интересно. Потому что это примерно, как вот с основанием Чистополи, говорят, вот он основан 200 лет назад, а как же быть с кладбищем XIV века, который там по середине города находится. Кого там хоронили то, спрашивается. При чем на могильных камнях написано «там похоронен зодчий, архитектор». И как это так? То есть, все-таки там был город. Тогда, значит, надо вести оттуда начало Чистополи, а не с того момента, когда Екатерина, там, указ издала о наименовании этого места городом, этого поселения. Здесь то же самое, архитектура татар зародилась гораздо раньше, именно профессиональная структура, потому что появились города, и такой город как Биляр не мог быть построен народными зодчими. Это гигантское, даже сейчас, городище, которое занимает, по-моему, 60 гектаров с лишним. Оно превышало в то время современный Париж, Лондон, Дамаск, то есть это был огромный, огромный город был. Ну да, он был разрушен этими, значит, нашествием монгольским. Но тут не нужно путать как бы феодальную войну с войной народов. Русские тоже друг друга очень хорошо уничтожали, из этого ничего не следует. Значит, говорят, пришли монголы и разрушили. Разрушили они не потому что они уничтожили Булгар, а просто потому что шло завоевание территорий одним феодалом по отношении к другим феодалам, вот и все. Ну Булгар сопротивлялся, Биляр сопротивлялся, да вообще булгары сопротивлялись, вот и все, и Харезм тоже сопротивлялся.
Я всю жизнь изучал архитектурную традицию. Начал это с изучения татарской слободы в Казани. И когда начал серьезно рассматривать, вот физиономию, скажем так, татарской архитектуры, татарского дома, мечети XIX века, я понял, что без изучения предыдущих эпох мы ничего не поймем. Ну, например, открываем любую книгу, написано: «мечеть Марджани, мечеть Апанаева, это, значит, русское барокко», — хорошо, допустим, это русское барокко, давайте, сравним. Берем, значит, потолки мечети Марджани и в интернете ищем, значит, русское барокко. Где там интерьеры? Ничего подобного нет. Крыши мечети Апанева, такой берем, русское барокко ищем – нет там таких крыш. Тогда почему это русской барокко? А потому что другого барокко мир и не знает, кроме русского ничего не знаем. Думаешь раз в России живут, значит, все русское должно быть. Раз барокко, значит, у русских, значит, и у татар, у русских взяли. Но ведь барокко то существовало по всюду, это стиль эпохи. Он не только у русских был, он и в Чехии был, он и у немцев был, и во Франции тоже барокко был, и в Италии, и у османов тоже был. Вот давайте, посмотрим османскую архитектуру. Татары же – тюрки и для них османская империя, что-то такое было – халифат, халиф там сидел. Стамбул для них был второй столицей, столицей мусульманского мира. Туда ездили учиться то купеческие дети, не в Петербург. Вот начиная сравнивать с османской, видишь то же самое, вот она наша мечеть Апанаева, вот ее минареты, там-там-там. Нур Османия мечеть в Стамбуле, минареты нашей мечети Аапанаева там, потолки вот эти лепные, пожалуйста. В султанском дворце Топкапы или в Бахчисарайском дворце, который в этот момент еще не был захвачен русскими, когда строилась эта мечеть, это было Крымское ханство еще в то время. То есть образцы то в другом месте, никакое это не русское барокко. Османское барокко. Вот какая получается загогулина, как выражался Ельцин. Начинаешь смотреть дальше, дома вот эти вот, знаменитые, трехэтажные, в Атне, в Мингере, которые все говорят здания татарские. Тот, кто не знает османскую архитектуру, говорит, это русский классицизм. Начинаешь сравнивать с османскими домами, вот они стоят в городах Бурсе, такие же дома. Это османская архитектура, которая татарами воспринята, но, с другой стороны, татары же имели свою собственную линию развития архитектуры. Они не копировали может у осман, а может это все шло параллельно. То есть это корреспондировалось друг с другом, но была собственная архитектурная традиция, которая развивалась в русле османской архитектуры. А не копировалось у них, понимаете разницу то. То есть у нас шла архитектура сначала Булгарская, потом Золотоордынская, потом пост Золотоордынская, потом позднее в русле барокко. Но в это время барокко был и у османов тоже, у них что-то учились, там архитектуры были по круче чем здесь, вот и так далее. Получается линия татарской архитектуры непрерывная, прослеживается, но она, значит, более родственная, вот там, чем здесь, чем в Петербурге, в Москве и так далее. Вот это один из интереснейших выводов, который позволил обоснованно утверждать, что у нас не пресеклась архитектура с завоеванием Казани русскими, а продолжало свое развитие. И продолжало свое своеобразное развитие, причем, высокое развитие. Да, многое было запрещено, невозможно было построить большие мечети, какие-то вот такие вещи, но так бывает. Допустим, аул Кубачи на Кавказе дает такие шедевры декоративно-прикладного искусства, вот этих вот торевтики, которые нигде больше нет в мире, хотя это всего лишь аул, да. То есть сам по себе как бы небольшие возможности компенсируются высотой культуры, развитием культуры. Здесь то же самое, то есть, да, нас ограничили, у нас не было своего государства, но сохранился потенциал, сохранилась традиция. Высокие образцы, которые тогда еще были, сейчас их меньше стало, даже сейчас еще кое-где камни эти могильные есть, которые с прекрасными образцами орнамента, а тогда их больше было. Тогда еще здания стояли при Петре I, 72 сооружения стояло на булгарском городище. А кроме булгарского городища 10ки были еще, если не 100ни других городищ. В прекрасном состоянии, вот эти есть рисунки путешественников. Огромные, значит, целые города мертвых как в Каире, это же все образцы. Они даже русскими запечатлевались. На башне Сююмбике есть элементы, которые скопированы с татарских зданий, которые сейчас уже исчезли. Вот, то есть, татарская архитектура, она не исчезла, она немножко съежилась, но тем не менее продолжало поступать на развитие с ориентиром определенного как на свою собственную, внутреннюю, как бы традицию, так и на стиль эпохи мусульманского мира. Который, в свою очередь, принял стандарты западноевропейской культуры, которая вставала как бы законодателем моды.
