4 304
Җәдитчелек, аның иң күренекле тарафдарлары, тәнкыйть.
Җәдитчелек XIX гасырда пәйда була. Татарның беренче җәдитчесе – Г.Курсави, 1804 елда нигезендә җәдитчелек идеясе яткан китап яза. Кадимчеләр дигәндә, Бохарада укып кайткан, үз заманында чын ислам дип белем алып, бу якларга кайткан имамнары күз алдында тотабыз. Безнең үз гореф-гадәтләребез, кыйммәтләр гарәп илләрендәге ислам кагыйдәләре туры килеп бетми. Мәсәлән, бездә ана бөек дәрәҗәгә ия, хатын-кызны хөрмәт итәләр. Гарәпләрдә хатын-кыз дөя белән бер дәрәҗәдә, кимсетелә ул. Безнең өчен әниләр – изге. Бохарадан кайткан кадимчеләр мәдәрәсәләрдә гарәп илләрендәге исламны өйрәтәләр. Кадимчелеккә тәкълид хас, ягъни синең укытучың бар икән, син тулысынча аңа ышанырга тиешсең, үз фикерең булырга тиеш түгел. Г.Курсави моны кире кага, һәр мөселман укымышлы булырга, Коръәнне үзе укып, үзе уйларга тиеш дип белдерә. Бу – иҗтихад дигән нәрсә (берәр сорау, берәр мәсьәлә туа икән, үзең Коръән укып, үзең чишәсең). Бу бөтен фикерне бүтән юнәлешкә бора.
Рәсәйгә капитализм килеп керә дә, халык Урта гасырдан яңа гасырга күчкәндә, шул вакытта җәдитләр (реформаторлар) дингә карашны үзгәртә, мәдрәсәләрне башкача кора. Эшмәкәрләргә сөйли һәм эшли белә торган яшь буын кирәк була, шуңа күрә алар мәдрәсәләргә акча бирәләр. Мәдрәсәләрдә бухгалтерлык эше, география, икътисад фәннәре укытыла. Җәдиди мәдрәсәләрдә эшкә яраклы шәкертләр укыта башлыйлар.
Җәдитчелек шушы укыту системасын үзгәртү дигән сүз. Шул ук вакытта система белән бергә икътисад та, фикерләү рәвеше дә, мәдәният тә – барысы да үзгәрә. Безнең бүгенге татар мәдәнияте җәдитчелектән килеп чыккан. Җәдитчелек кадимчеләрне кире кага. Кадимчеләрне иске фикерле, прогресска каршы кешеләр буларак яктырталар, тәнкыйтьлиләр.
Г.Курсавидан соң, Ш.Мәрҗәни килә. Ул безнең тарихны фән буларак ачып җибәрә. Утыз-Имәни, Зыя Камали, иң бөек җәдитчеләрнең берсе Муса Бигиевлар була. XX гасырда ислам дөньясында андый бөек галим булмый, бүген дә юк. Муса Бигиев “Һәркемнең Аллаһка үз юлы бар. Бүтән диннәрнең дә үз юлыннан барырга хакы бар. Аллаһ бер, юллар төрле,” – ди. Бүгенге көндә сөйләнә торган толерантлык, татар халкының бүтән мәдәниятләргә ачык булуы, белем эзләп бүтән халыкларга мөрәҗәгать итү, Ауропага карашның “ачылуы” җәдитчелектән килә.
Бүгенге тәнкыйтьчеләр күбесе гарәп илләрендә укыганнар. Шуңа күрә иң дөрес ислам гарәпләрдә диләр. Ләкин без гарәпләрнең бүген нинди хәлдә булуын яхшы күрәбез. Бүгенге имамларның 54%ының урта белеме дә юк. Шуңа күрә алар Муса Бигиены аңламый. Бигиевны аңлау өчен халыкның бөтен мирасын белергә, ислам мирасын, 10-12 гасырлардагы галимнәрнең фикерен белергә, Ибн Араби, Иман-әл-Газәли хезмәтләре белән таныш булырга кирәк. Шуңа күрә бүгенге имамнар җәдитчелекне, Муса Бигиевны аңлый алмыйлар. Аның өчен укымышлы булырга кирәк, чөнки җәдитләр үз заманында дөньяви университетларда (Сорбонна, Каһирә, Төркиядә) белем алганнар.
Джадидизм появился в XIX веке. Первый представитель джадидизма у татар – Г.Курсави. В 1804 году он написал книгу на основе идей джадидизма. Противниками джадидистов были кадимисты. Когда говорим о кадимистах, всегда представляем имамов, которые учились в Бухаре и получили знание, как они сами утверждали, об истинном исламе. Но учения об этом истинном исламе не соответствует нашим традициям и нашим национальным ценностям. Например, у нас уважают женщин, ценят матерей. У арабов же женщина приравнивается к верблюду и унижается. А татары, наоборот, уважают женщин. Мы считаем мам святыми. А у арабов по-другому.
Кадимисты, которые учились в Бухаре, занимались преподавательской деятельностью в медресях и обучали шакирдов основам ислама. У кадимистов существует термин таклид. Если у тебя есть учитель, наставник, то ты должен верить ему, только ему, и его знаниям. Не разрешалось думать самому. Г.Курсави первым опроверг это и считал, что каждый мусульманин должен быть образованным, каждый мусульманин сам должен прочитать Коран и сам должен осознать его смысл. Это есть иджтихад, самому искать и находить ответы в Коране на появившиеся вопросы. Это, конечно, полностью переворачивает сознание. Это связано с укреплением капитализма у татар, в общем, во всей России. Народ начинает уходить от старого века к новому. Джадисты — это реформаторы. Во-первых, они сумели изменить общепринятое мнение о религии, во-вторых, начали обустраивать медресе и школы по другой системе. Предпринимателем того времени были нужны молодое поколение, которое умело бы и говорить, и работать. Именно поэтому они давали денежные средства для медресе. В новых медресе преподавались бухгалтерское дело, география, экономика. Новые медресе готовили шакирдов, умеющие хорошо работать.
Джадидизм это – изменение системы образования. В то же время вместе с системой меняется экономика, образ мышления и культура. Нынешняя татарская культура появилась именно из джадидизма. Джадидизм опровергает кадимизм. Кадимисты раскрываются и критикуются, как люди старого мышления, идущие против прогресса. Критику можно прочесть у Тукая и у других, о том, что они тащат нас назад в средние века. Есть и другие мнения других ученых.
После Г.Курсави был Ш.Марджани. Он «сделал» из нашей истории науку. Г.Утыз Имяни, З.Камали, и самый великий джадидист – Муса Бигиев. Г.Утыз Имяни, З.Камали, и самый великий джадидист – Муса Бигиев. В XX веке в исламском мире больше не было таких великих ученых, по правде говоря, таких ученых нет даже сегодня. Он говорил, что у каждого есть свой путь к Аллаху. У других религий есть право идти своим путем. Аллах един, а пути разные.
Толерантность, о котором так часто говорим, открытость татарского народа к другим культурам, стремление получить знание у других народов, «открытость» к Европе – все это берет истоки в джадидизме. В общем, изменение нашей жизни, становление единой нацией — это все влияние джадистов. Некоторые из них были радикалами, считали все разрешенным.
Большинство нынешних критиков учились в арабских странах, поэтому считают, что самый правильный ислам там. Но мы видим, как сейчас живут эти страны. Надо учитывать и этот факт. Почти у 54% сегодняшних имамов нет высшего образования. Поэтому они не понимают Мусу Бигиева. Для того, чтобы понимать Мусу Бигиева надо знать все наследие народа, ислама, мысли ученых X-XII веков, нужно знать труды Ибн Араби, Иман-аль-Газали. Поэтому нынешние имамы не понимают Мусу Бигиева и основы джадидизма. Для этого необходимо быть образованным. Джадидисты в свое время получали образование в мировых университетах в Сорбонне, Каире, в Турции.
