4 488
Карга боткасы йоласының ритуаль мәгънәсе, аның беренче (төнге) этабы.
Карга боткасының структур системасын карыйбыз икән, җир эшкәртүгә, утрак тормышка мөнәсәбәтле эчтәлегенә игътибар итәргә тиешбез. Исеменә, бигрәк тә “карга” компонентына караганда, каргалар язны алып килүче кошлар булуына ышану барлыкны истә тотарга тиешбез. Төрки халкыларда Нәүрүз бәйрәме бар. Бәйрәм асылында мартта ләк-ләкләр (аист) килә һәм үзләре белән язны алып килә дигән ышану ята. Бездә ләк-ләкләр юк, шуңа өстәп, март аенда кыш әле бетмәгән була. Җир ала-кола булгач, кар ачыла башлагач, безнең якларга каргалар кайта. Шуңа күрә электән каргалар белән бергә яз килә дигән ышану барлыкка килгән. Басулар ачыла башлагач, бездә карга боткасы пешергәннәр. Шушы традициянең сакланыш бүген дә кайбер авылларда күрергә була.
Карга боткасының Нәүрүз белән уртаклыгы бар. Беренчесе – иген игүгә мөнәсәбәтле уртаклык. Карга боткасы орлыкка, җирне эшкәртү, чистарту, әзерләүгә бәйләнгән. Икенче яктан карга символы бар. Угор халыкларында карга каршылау – иң зур бәйрәмнәрнең берсе, аларда карга бәйрәме бар. Кошлар килү төрки халыкларда тереклесе билгесе булып тора. Әлбәттә, язның җилен, кояш җылысын игътибардан читтә калдырмыйбыз. Тик төп билге – каргалар килү.
Бәйрәмнең структур элементы буларак, карга – мифологик персонаж. Моннан тыш тагын акцияләр – эш-гамәлләр (җир эшкәртү) бар. Карга боткасының гаҗәп кызыклы билгеләренең берсе – зәрә таулар. Казан арты, Кукмара, Биектау районнарында Карга боткасы үткәрелә торган урыннар – зәрә тау дип атала торган топонимнар бар. Карга боткасында пешерелә торган орлыкларны өйдән-өйгә йөреп җыялар. Йөргән вакытта, махсус эндәш-төртеш такмаклары (заклички) әйтәләр. Шул такмакларда “зәр-зәр-зәрәгә/ Берсе көнгә сөрәнгә” кебек юллар очратырга мөмкин. Нәрсә соң ул зәрә? Кайбер этнолингвистлар зәрә рус телендәге “заря” сүзе дип фаразлыйлар. Кояш тау артыннан (зәрә тавы) чыга, шуңа күрә тауга шундый атама бирелә. Эзли торгач, без башка аңлатма таптык: скиф-сарматлар теленә орлык сүзе зәрә дип тәрҗемә ителә. Шуңа күрә зерно сүзен дә без скиф-сарматлар теле белән бәйлибез.
Йоланың төзелешен, структурасын карыйк. Йолада үсмерләр, бала-чага катнаша. Балалар олылар белән киңәшләшеп, җирнең эшкәртүгә әзерлеген билгеләп, сөрәнгә чыгу, Карга боткасы көнен көнен билгелиләр. Әзер булмаган җиргә орлык чәчүдән бик курыкканнар. Шуңа бәйле телдә, халык аңында җирнең әзерлеген билгели торган фразеологик әйтелмәләр сакланып калган. Карга боткасы көнен бөтен кешегә игълан итү өчен, бала-чага зәрә тауларына менә торган булганнар. Без бу күренешне әле 50-60 елларда да күзәтә ала идек. 7-8 яшьлек уллары булган һәр гаилә киндер тукымадан янчык-букча тегеп бирергә тиеш булган. Кояш белән бергә торып, балалар махсус такмаклар әйтеп, йорттан-йортка йөргәннәр. Бу бәйрәмне безнең Кукмара районы Кенәбаш авылында төшереп алдык. Кукмаралыларда бәйрәм үзенең темпораль кысаларын күчергән. Хәзер ул 1 майга, Кызыл йомырка көненә туры килә. Балалар авылның башыннан йорттан-йортка кереп йөри башлаганнар һәм ахыргача йөргәннәр. Ул көнне бөтен авыл халкы йокысын калдыра, гадәттәгедән иртә тора. Кичтән йомыркасын пешереп куя, чи йомырка да әзерли (ул көнне әз генә булса да, йомырка да җыялар). Орлык яки ярма әзерләп куя (теләккә һәм мөмкинлеккә карап). Биредә борчак, бодай ярмасы, солы, арпа, тары була ала. Гадәттә, ярманы киленнәр бирә, үзе белән бер кап тоз алып чыга (гадәттә, бер гаилә елдан-елга шушы Карга боткасы өчен бер кап тоз әзерләп тора). Балалар ишек алдына кереп, такмаклар сөйлиләр, текәкләр әйтәләр.
Зәр-зәр-зәрәгә
Берсе көнгә сөрәнгә.
Апа, сезне бай диләр,
Бер гөрәнкә май диләр.
Йорт хуҗасы (хатын-кыз) күккә карап мөрәҗәгать итә, теләкләр тели. 2004 елда уздырылган Карга боткасы вакытында, апа кешенең Аллаһы Тәгаләгә түгел, Тәңрегә мөрәҗәгать итү очрагына тап булдык. “Җир-суың мул булсын. Кояш вакытында яктыртсын. Җилләрең дөрес иссен. Болытларың булсын, болытларыңнан су иңсен. Болыннарда печән, кырларыңда иген булсын. Чәчәсе орлыкларыбыз тиешле вакытында төшеп, бәрәкәтле ризыклар бирсен. Патшаларыбызга – гаделлек, илебезгә иман бир,” – дип, елдан-ел катаблана торган теләкләр. Әлеге мөрәҗәгать Карга боткасының ни өчен башкарылуын, бөтен семантик структурасын билгели.
Карга боткасы, беренче чиратта, Тәңренең күңелен күрү өчен эшләнә. Бу йола үткәрелә икән, күңелдәге теләкләр әйтелә икән, димәк быелгы көзнең уңышлы булуына беркадәр ышаныч, өмет бар дигән сүз.
Балалар бөтен йортларда йөреп чыгалар, һәр гаиләдән ике куш учлап орлык, ярма җыялар, 700 гр тирәсе сөт, май алалар. 170-200 хуҗалыгы булган авылдан бер капчык ярма, ике чиләк май (сыер мае, туң май), өч чиләк сөт, йомырка җыела. Иртәнге 11ләр тирәсендә ботка пешерү урынына җыелалар.
Если рассматривать структурную систему традиции «Карга боткасы» (прямой перевод: грачиная каша), то можно увидеть смысловую основу, связанную с обработкой земли. При рассмотрении наименования обряда, особенно, когда рассматриваем компонент «карга», нужно помнить о поверье, по которому грачи являются птицами, приносящие с собой весну. У тюркских народов есть праздник Науруз. В основе этого праздника лежит поверье, что аисты приносят весну. У нас нет и не могут быть аисты. Как только земля начинает раскрываться от снега, в наши края прилетают грачи. Именно поэтому в народе считают, что грачи приносят весну. Когда поля очищаются от снега, в народе готовили «карга боткасы» (прямой перевод: грачиная каша). Эта традиция сохранилась лишь в некоторых деревнях.
Есть общее между «Карга боткасы» и Науруз. Оба обряда связаны с возделыванием земли. «Карга боткасы» носит смысл подготовки зерна, очищения и возделывания земли. В этом обряде очень интересным является символ грача.
У финно-угорских народов встреча весны и грачей – одна из самых больших событий, существует даже праздник грачей. У тюркских народов возвращение птиц означает оживление. Конечно, нельзя не обращать внимания на весенний теплый ветер, солнце. Но основным признаком все же остаются грачи.
Рассмотрим структурные элементы обряда. Грачи – мифологические персонажи. Кроме этого есть еще разные акции – действия (разделывание земли). Удивительный признак обряда «Карга боткасы» — «Зәрә тавы». В Заказанье, в Кукморском и Высокогорском районе места где проводят обряд называют «Зәрә тавы».
Зерно для каши собирают по всей деревне. Во время сбора рассказываются разные заклички. Можно было услышать такие строки: «зәр-зәр-зәрәгә. Берсе көнгә сөрәнгә». Так что же такое зәрә? Некоторые этнолингвисты считают, что «зәрә» переводится на русский язык как заря. Гора, которая находилась со стороны восхода солнца называлась «Зәрә тавы». Мы нашли и другое объяснение. Скиф-сарматы называли зерно «зәрә». Поэтому название «Зәрә тавы» связываем со скифо-сарматским языком.
Рассмотрим структуру обряда. В обряде участвуют подростки, дети. Дети советуются со взрослыми, определяют готовность земли к разделыванию и выбирают день для проведение «Карга боткасы». Народ очень боялся сеять зерно на неготовую землю. Существуют даже фразеологизмы по этому поводу. Для объявления даты обряда «Карга боткасы» дети поднимались на гору – «Зәрә тавы» и кричали. Это явление можно было увидеть еще в 50-60 годы. В каждой семье, где есть мальчик 7-8 лет, шили сумку. Дети вставали вместе с солнцем и начинали ходить из дома в дом, собирали зерна. В 2004 году мы наблюдали этот обряд в селе Княбаш Кукморского района. Этот обряд поменял свои темпоральные рамки. «Карга боткасы» проводился у них не в конце марта, а 1 мая, в день Красного яйца. В этот день жители села встают раньше обычного, оставляют все свои дела. С вечера готовят яйца, зерна, крупы. Здесь может использоваться горох, пшеница, овес, ячмень, просо. Обычно, зерно и крупы выносят из дома и отдают детям невестки. Одна семья заранее готовит пачку соли. Дети заходят во двор и начинают рассказывать частушки, заклички, говорят пожелания.
Зәр-зәр-зәрәгә
Берсе көнгә сөрәнгә.
Апа, сезне бай диләр,
Бер гөрәнкә май диләр.
Хозяйка дома обращается к небу и просит о благополучии. Во время обряда, который проводился в 2004 году, хозяйка обращалась к Тенри со словами: «Пусть земля будет плодотворной. Пусть солнце будет выходить вовремя. Пусть ветер дует с правильной стороны. Пусть в полях будет рожь и сено. Пусть зерна прорастут хорошо. Дай царям умение справедливо судить, а стране – мир». Это обращение полностью объясняет цель обряда «Карга боткасы» и определяет семантическую структуру.
«Карга боткасы» проводится, чтобы угодить Тенри. Люди думали, что если провести обряд, попросить о благополучии, значит, есть вера и надежда на получение хорошего урожая осенью.
В 2004 году дети со всего села (около 170-200 хозяйств) собрали мешок крупы, 2 ведра масла, 3 ведра молока и ведро яйца. Около 11 часов собираются на месте готовки каши.
